Op de honderdste verjaardag van zijn geboorte schreef Adam Shatz, een meeslepende biografie van Frantz Fanon. Hij spendeerde zes jaar aan de voorbereidingen, las alles wat hij van Frantz Fanon kon te pakken krijgen en had het geluk om nog oude medestanders van hem te kunnen interviewen voor ze beiden in 2019 stierven: Marie-Jeanne Manuellan (sociaal werkster en zijn voormalige secretaresse) en Amina Mekahli (Algerijns dichter en romanschrijver). Het is een lijvig boekwerk van 510 bladzijden geworden, dat méér is dan het verhaal over een individu, het werd een studie van een tijdperk dat in brand stond.
Het revolutionaire engagement
Een groot deel van het boek is gewijd aan Fanons politieke radicalisering. Fanons jeugd op Martinique, waar hij al vroeg geconfronteerd werd met raciale hiërarchieën en de erfenis van slavernij, wordt geplaatst in de context van de brede Caraïbische en koloniale geschiedenis. Eén van de leraars van het plaatselijk lyceum, Aimée Cesaire, lid van de communistische partij, brengt hem in contact met het marxisme. Fanon zal later nog meehelpen aan diens kiescampagne wanneer Aimée tot volksvertegenwoordiger verkozen wordt. Zijn latere jaren in Frankrijk, waar hij vocht in de Tweede Wereldoorlog en afstudeerde als psychiater laten zien hoe de ontmoeting met racisme en existentiële filosofie zijn denken mee vorm geeft. Zijn ideeën komen steeds voort uit concrete ervaringen: het werk met de psychiatrische patiënten in Blida, Algerije en de directe betrokkenheid bij de Algerijnse onafhankelijkheidsstrijd. Het is precies deze verwevenheid van leven en denken die Fanon zo intrigerend maakt. Nadat hij zijn baan als psychiater in Frans-Algerije opzegde – ik kan niet langer werken binnen een systeem dat koloniale onderdrukking reproduceert! – sluit hij zich aan bij de gewapende strijd van het Front de Libération Nationale (FNL). Dit was niet zonder gevaar: Fanon werd een doelwit van de Franse veiligheidsdiensten, leefde onder voortdurende dreiging en moest steeds opnieuw zijn loyaliteit bewijzen, zowel aan zijn kameraden als aan zichzelf.
In deze periode schreef hij zijn bekendste werken: Zwarte, huid, Witte maskers en De verworpenen der aarde. Alhoewel, zoals Marie-Jeanne Manuellan, zo treffend verwoordt: hij heeft nooit zelf één letter op papier gezet, hij dicteerde alles, ofwel aan mij of aan zijn vrouw. Het moest in de eerste plaats goed klinken, het waren pamfletten, bedoeld om mensen te enthousiasmeren, ze tot actie aan te zetten, het waren geen werken van filosofische reflectie. Shatz wijdt het vijfde hoofdstuk volledig aan de bespreking van deze teksten. Als je ze vandaag herleest, dan blijft vooral zijn gedrevenheid je bij: de grote verontwaardiging over het onrecht en de alles verterende woede dat dit ons werd aangedaan. Soms verliest hij de pedalen wanneer hij geweld als een noodzakelijke louterende ervaring beschrijft, een reinigende kracht voor het individu. Door de onderdrukker te doden, herstelt de onderdrukte zijn zelfrespect als het ware. Dit pleidooi voor gewapend verzet moet vooral gezien worden in de context van de koloniale terreur en de overtuiging dat alleen een radicale breuk met het koloniale systeem echte bevrijding kan brengen. Fanon had een goed zicht op de rol van de nationale bourgeoisie in gekoloniseerde landen: hij beschreef ze als verraderlijk. Als ze aan de macht komen zullen ze een agent van het imperialisme worden stelde hij. Hij sprak uit ervaring, niet alleen van wat hij gezien had in veel van de nieuwe onafhankelijke Afrikaanse landen die hij bezocht, maar ook wat hij in het FNL merkte: sommige kleinburgerlijke elementen die aan de top van de beweging kwamen en de buit al onder elkaar aan het verdelen waren, zonder zich te bekommeren om diegenen die de strijd gevoerd hadden. Hij was ook sterk internationalistisch georiënteerd, de taak om de mensheid, de gehele mensheid te bevrijden, zal worden uitgevoerd met de onmisbare hulp van de Europese volkeren. Hij deed een oproep om de strijd voor betere levensomstandigheden en democratische rechten van het Franse volk te verbinden met de strijd van het Algerijnse volk voor nationale bevrijding.
De tragiek van Fanon
Fanon overleed op slechts 36-jarige leeftijd aan leukemie, net voordat Algerije onafhankelijk werd. Zijn dood symboliseert de onvoltooidheid van zijn levensdoel: een strijder die alles inzette voor een betere wereld, maar niet de kans kreeg om te zien hoe zijn idealen zouden worden gerealiseerd of verraden. Shatz wijst erop dat Fanon al tijdens zijn leven een bijna mythische status kreeg, die na zijn dood alleen maar groeide. Zijn werk had invloed op zowel de Black Power beweging als op de
antikoloniale strijd in Afrika en Azië, als op Black Life Matters, vandaag. Hij toont ook aan hoe zijn ideeën soms verkeerd werden gelezen of selectief gebruikt, los van hun oorspronkelijke bedoeling.
Shatz is erin geslaagd om de complexiteit van Fanons leven en denken recht te doen. Hij schuwt niet om zijn tegenstrijdigheden en blinde vlekken te belichten. Zijn soms problematische houding tegenover vrouwen, zijn gespannen relatie met zijn familie en zijn idealisering van de Algerijnse boeren worden besproken. Fanon wordt niet afgeschilderd als heilige of eendimensionale revolutionair, maar als een mens vol passie, tegenstrijdigheden en visie. In een wereld waarin racisme, ongelijkheid en neokoloniale structuren nog steeds voortbestaan, weerklinkt zijn oproep tot radicale verandering nog altijd krachtig.
Verder lezen
Frantz Fanon, een leven in revoluties - Adam Shatz - 2025 Uitgeverij Ten Have Amsterdam
'De verworpenen der aarde', een marxistische kritiek
Fanon wordt in de academische wereld misbruikt om reactionaire ideeën te rechtvaardigen. In deze podcast bespreekt Jorge Martin waar Fanon werkelijk voor heeft gestreden, welke rol hij speelde in de Algerijnse revolutie en waarom de strategie die hij voorstond verkeerd was.