De breuklijnen tussen de grootmachten die invloed verliezen en zij die zich uitbreiden worden dieper en zorgen voor seismische veranderingen in het mondiale landschap. Net zoals botsende tektonische platen veroorzaken deze veranderingen conflicten en instabiliteit. De Verenigde Staten, lang de leidende imperialistische macht, wordt nu uitgedaagd door China, Rusland en een groot aantal regionale spelers die op zoek zijn naar nieuwe zelfstandigheid. Maar te midden van deze machtsstrijd doen de tegenstrijdigheden van het kapitalisme de wereld op de rand van grotere chaos wankelen. Een gedurfd, internationalistisch antwoord is hier op zijn plaats.
Een afnemende macht en een opkomende uitdager
Decennialang genoten de Verenigde Staten van een ongeëvenaarde economische en militaire voorsprong. Maar de afgelopen decennia hebben de grenzen van het Amerikaanse imperialisme blootgelegd. Van de vernederende terugtrekking uit Afghanistan tot het moeras van de oorlog in Oekraïne, de greep van Washington op wereldzaken is zichtbaar verzwakt. Het aandeel van Amerika in het wereldwijde BBP is dramatisch gedaald, van 34,6% in 1985 tot 26,3% nu, terwijl het aandeel van China in dezelfde periode is gestegen van 2,5% tot 16,9%.
De opkomst van China was vooral economisch, ondersteund door massale investeringen in infrastructuur, technologie en wereldwijde handelsnetwerken. Het 'nieuwe zijderoute'-initiatief en de strategische partnerschappen met landen in Afrika, Latijns-Amerika en Azië vertegenwoordigen een nieuwe vorm van imperialisme, waarbij China zijn invloed uitbreidt via leningen, ontwikkelingsprojecten en handelsovereenkomsten. De grenzen van de Chinese groei worden echter ook duidelijk nu de economie vertraagt en de schuldenlast stijgt, wat de kwetsbaarheid van het Chinese model benadrukt.
Een deel van links (reformistisch of stalinistisch) verwelkomde in de nasleep van de ineenstorting van de Sovjet-Unie de vorming van verschillende imperialistische blokken als een factor tegen het Amerikaanse imperialisme. Zo zou de opkomst van het kapitalistische China, Rusland of bepaalde BRICS (Brazilië, India, Zuid-Afrika… ) een nieuwe wereldorde inluiden die beter zou zijn voor de klassenstrijd op internationale schaal.
De oorlog in Oekraïne: een wereldwijde breuklijn
De oorlog in Oekraïne illustreert de dieper wordende breuklijnen in de wereldwijde betrekkingen. De Verenigde Staten hebben geprobeerd Rusland - China's machtigste bondgenoot - te verzwakken door middel van sancties en militaire steun aan Kiev. Maar in plaats van Moskou te isoleren, heeft dit beleid Moskou juist dichter bij Peking gebracht. De handel tussen Rusland en China is geëxplodeerd en de Russische economie heeft zich geheroriënteerd op Azië en het 'Mondiale Zuiden' (zoals sommigen de voormalige koloniale landen graag noemen), waardoor de westerse verwachtingen van een economische ineenstorting zijn vermeden.
Tegelijkertijd benadrukte de oorlog de breuklijnen binnen wat bekend staat als de Westerse alliantie. Europa, dat sterk afhankelijk is van Russische energie, werd het zwaarst getroffen door de economische gevolgen van het conflict. Stijgende energiekosten hebben het Europese concurrentievermogen lamgelegd, vooral in Duitsland en Frankrijk, terwijl de Amerikaanse Inflation Reduction Act - een schaamteloze daad van economisch nationalisme - de bondgenoten nog verder van zich heeft vervreemd. De kapitalistische elites van Europa discussiëren openlijk over een onafhankelijke weg voorwaarts, vrij van de dictaten van de VS, en de Amerikaanse president dreigt op zijn beurt de NAVO te verlaten. De vraag is of een Europese NAVO progressiever zou zijn dan de huidige. Heeft de arbeidersklasse (in welk land dan ook) er een objectief belang bij om de kant van de kapitalistische klasse te kiezen in deze "geschillen"? Sommigen denken van wel.
Multipolariteit en muiterij
Buiten Europa verzetten de landen van het "Zuiden" zich steeds meer tegen de binaire keuze om zich aan te sluiten bij de Verenigde Staten of bij hun rivalen. Diezelfde keuzes zitten vol tegenstrijdigheden. India, bijvoorbeeld, heeft geprofiteerd van de lagere Russische olieprijzen terwijl het nauwe banden met Washington onderhield. Modi's regering is een sterke bondgenoot van Israël en onderhandelt over de immigratie van Indiase arbeidskrachten ter vervanging van Palestijnen, die niet langer in Israël kunnen werken. Brazilië, onder leiding van Lula da Silva, heeft openlijk kritiek geuit op de aanpak van de VS in Oekraïne en pleit voor vredesonderhandelingen in plaats van een langdurig conflict. In Afrika, Latijns-Amerika en het Midden-Oosten profiteren landen van de multipolariteit om meer autonomie op het gebied van buitenlands beleid te krijgen.
Deze weigering om zich uitsluitend aan te sluiten bij het Westen brengt een diepere waarheid aan het licht: de wereldorde van na de Koude Oorlog is aan het instorten. Waar ooit de dominantie van de Verenigde Staten onbetwist was, wordt het huidige geopolitieke landschap gekenmerkt door fragmentatie en verandering. In deze context benadrukken de opkomst van blokken zoals de BRICS-landen en de regionale overeenkomsten waarover China onderhandelt, de groeiende irrelevantie van Westers georiënteerde instellingen.
Het is belangrijk om te begrijpen en uit te leggen dat dergelijke bewegingen niet noodzakelijkerwijs progressief zijn. In het zomernummer van het theoretisch tijdschrift van de PTB/PVDA (Lava) interviewt Vijay Prashad (die bekend staat om zijn verdediging van een soort terugkeer naar de principes van de Bandung-conferentie) Peter Mertens over zijn nieuwe boek (Muiterij). Nadat hij heeft uitgelegd dat Namibië een voormalige kolonie is die haar onafhankelijkheid won dankzij de guerrillastrijd van de SWAPO (South West Africa People's Organization), maar nu een neoliberaal regime is, vervolgt hij: "Dit jaar woonde de Namibische premier de veiligheidsconferentie in München bij. De Duitse gastheer vroeg waarom Namibië Rusland niet veroordeelde vanwege het conflict in Oekraïne. De premier antwoordde dat toen SWAPO tegen apartheid vocht, het de USSR was die het land steunde, niet Duitsland. Peter Mertens besloot met te zeggen:
"De Namibische premier maakt daarom deel uit van de muiterij. Ze vertegenwoordigt een kracht waar we het op lokaal niveau misschien niet mee eens zijn, maar ik zou haar in de context van de wereldwijde muiterij willen plaatsen. Als we ons beperken tot de strijd waar we het mee eens zijn, missen we echte verandering in de wereld."
Deze "muiterij" lijkt nogal ver af te staan van de strijd van de arbeidersklasse op internationale schaal en resulteert in het opgeven van de opbouw van een internationale communistische organisatie. Dit soort analyse verdoezelt ook het (sub)imperialistische karakter van deze landen, en van China in het bijzonder. Wij weigeren cheerleaders te worden voor deze of gene burgerlijke politicus. Wij steunen liever de strijd van de revolutionaire arbeidersklasse in landen als Sri Lanka, Bangladesh, Kenia en andere, in volledige onafhankelijkheid van regeringen en de kapitalistische klassen!
De rol van het kapitalisme in de wereldwijde instabiliteit
Onder deze geopolitieke omwentelingen ligt de fundamentele crisis van het kapitalisme. Het is daarom een vergissing om te proberen tijdelijke en oppervlakkige allianties aan te gaan met kapitalistische elites die op een gegeven moment een ander standpunt zouden kunnen innemen. Communisten moeten de krachten die spelen analyseren en niet simpelweg op zoek gaan naar een "progressievere" vleugel van een imperialistische macht. De tegenstrijdigheden die inherent zijn aan een systeem dat gebaseerd is op winst in plaats van op menselijke behoeften, manifesteren zich in groeiende ongelijkheid, milieuvernietiging en eeuwigdurende oorlog. De relatieve neergang van het Amerikaanse imperialisme heeft niet de weg vrijgemaakt voor een vreedzamere wereld, maar heeft de concurrentie tussen rivaliserende mogendheden, die elk wedijveren om grondstoffen, markten en strategisch voordeel, verhevigd.
De oorlog in Oekraïne, de aanhoudende onrust in het Midden-Oosten en zelfs de economische spanningen tussen de VS en Europa weerspiegelen deze systeemcrisis. Terwijl de imperialistische machten strijden om de overheersing, lijden de arbeidersklasse en de onderdrukte volkeren van de wereld onder de gevolgen - door oorlog, armoede of ontheemding - en hebben ze niets te winnen bij het steunen van deze of gene secundaire macht.
De huidige relatieve neergang van het VS-imperialisme heeft niet geleid tot een multipolaire wereld waarin andere spelers een "vreedzame" rol spelen, maar tot een algemeen conflict tussen machten dat, zoals het geval Syrië heeft aangetoond, de massa's van het ene land naar het andere duwt en van kwaad naar erger gaat!
Naar een socialistisch alternatief
Voor communisten en revolutionairen is dit een moment dat om duidelijkheid en actie vraagt. Het gaat er niet om partij te kiezen voor het ene imperialistische blok tegen het andere, maar om het failliet van het hele systeem bloot te leggen. De arbeidersklasse, georganiseerd over de grenzen heen, moet de nationalistische en militaristische verhalen van de heersende elites verwerpen. In plaats daarvan moet ze zich concentreren op het opbouwen van solidariteit en vechten voor het socialisme, een systeem dat menselijke behoeften boven winst stelt.
Zoals Lenin meer dan een eeuw geleden zei: "imperialisme is het hoogste stadium van het kapitalisme." Vandaag de dag wordt deze waarheid levendig geïllustreerd door de conflicten en crises die de planeet teisteren. Toch ligt de oplossing niet in wanhoop, maar in strijd. De barsten in de oude orde bieden kansen om een nieuwe op te bouwen, gebaseerd op samenwerking, gelijkheid en democratie. De uitdaging is immens, maar het potentieel voor verandering ook.