“Het klinkt goed in theorie, maar socialisme zal nooit werken, want als iedereen alles krijgt wat ze nodig hebben, of zij nou werken of niet, dan is er geen reden om te werken!” Dit is een van de meest typische en karikaturale argumenten tegen socialisme.
Kapitalisme heeft twee eeuwen de tijd gehad om aan de arbeidersklasse te laten zien dat het het beste systeem mogelijk is en dat werken onder het kapitalisme je gelukkig maakt zolang je maar hard werkt. Vreemd genoeg laat een Amerikaans onderzoek uit 2010 zien dat de baantevredenheid op haar laagste niveau sinds twee decennia ligt en het laat ook zien dat baantevredenheid ondanks het stijgen en dalen van de economie doorlopend daalt. Een recente enquête geeft aan dat 71% van de Amerikanen “niet betrokken” zijn bij hun werk, onafhankelijk van welk inkomen zij verdienen.
Deze conclusies lijken bourgeois economen te verwarren, omdat ze vinden dat mensen in deze economie “dankbaar” moeten zijn dat ze überhaupt een baan hebben. Omdat zij niet voorbij de nauwe grenzen van het kapitalisme kunnen kijken, is het voor hen niet mogelijk een echte verklaring en oplossing te vinden.
Onder de politici en werkgevers heeft de studie een angst veroorzaakt voor afnemende innovatie en, als gevolg daarvan, afnemend succes voor Amerikaanse bedrijven, waardoor de economische crisis verergerd wordt.
Aan de andere kant laat de enquête zien wat arbeiders blij maakt met hun banen, waardoor ze productiever worden. De resultaten van dit onderzoek zijn niet verrassend – maar de gevolgen reiken verder dat wat veel kapitalisten willen zien.
Bijwerkingen van het systeem: ziekte en zelfmoord
Voordat we de positieve uitkomsten van werken bespreken, bekijken we wat de gevolgen zijn van werkloosheid of het niet betrokken zijn bij je baan.
Volgens de enquête, uitgevoerd door onderzoeksbureau Gallup, geven Amerikaanse arbeiders die emotioneel niet betrokken zijn bij hun baan en werkgever even vaak als werklozen aan dat zij in een uitstekende gezondheid verkeren – dat ligt veel lager dan mensen die wel betrokken zijn bij hun baan.
In vorige artikelen op de website van Socialist Appeal hebben we de gevolgen besproken van het gebrek aan toegang tot de gezondheidszorg in Amerika. Dit reeds ongelijke gezondheidsstelsel in de Verenigde Staten werd na de crisis nog minder toegankelijk, en dit fenomeen blijft niet beperkt tot het grootste kapitalistische land.
Volgens persbureau Reuters hebben de bezuinigingen een catastrofaal effect op de gezondheid van Europeanen en Amerikanen, wat aangetoond wordt door een toename van het aantal zelfmoorden, depressies, infectieziektes, gecombineerd met een afnemende toegang tot medicijnen en zorg.
Tenminste 5 miljoen Amerikanen hebben sinds het uitbreken van de crisis geen directe toegang meer tot de gezondheidszorg.
Er is een trend die duidelijk wordt als we de recente statistieken bestuderen: niet alleen zijn mensen niet tevreden over hun banen, maar men is ook vaker depressief en hebben een slechte gezondheid – en het zijn niet langer de jongeren en de ouderen die deze groep domineren.
Sinds 2009 zijn er in de Verenigde Staten meer mensen door zelfmoord om het leven gekomen dan door auto ongelukken. Volgens statistieken uit het verleden zijn mensen onder de 35 jaar het meest geneigd zelfmoord te plegen, maar de laatste jaren laat een dramatische toename zien van het aantal zelfmoorden onder mensen van 35 tot 64 jaar. Het is niet verrassend dat dezelfde leeftijdsgroep het grootste deel uitmaakt van de mensen die in de enquête van Gallup aangeven niet betrokken te zijn bij hun werk en tevens een slechte gezondheid hebben.
Het Amerikaanse gezondheidsinstituut Centers for Disease Control and Prevention meldt: “Mogelijke oorzaken van de toename van het aantal zelfmoorden onder middeljarigen is de recente economische crisis (historisch gezien is er een sterk verband tussen het aantal zelfmoorden en de prestaties van het bedrijfsleven, met hogere aantallen zelfmoorden in periodes van recessie).”
En verder: “Deze resultaten laten zien dat er een noodzaak is voor zelfmoordpreventiestrategieën die aandacht geven aan mentale ziektes en de stress en uitdagingen waar middeljarige mensen aan blootgesteld worden. Deze stress bestaat uit economische uitdagingen, duale zorgrollen (voor kinderen en ouder wordende ouders) en potentiële gezondheidsproblemen.
Hoe deze strategieën eruit gaan zien, blijft onduidelijk.
Geen vertrouwen
Socialist Appeal heeft talloze keren de gevolgen van de crisis voor de Amerikaanse samenleving besproken. Hieronder staan een aantal cijfers uit een rapport dat begin dit jaar verscheen met de titel Diminshed Lives and Futures: A Portrait of America in the Great-Recession Era. Het rapport meldt: “Bijna 73% van de Amerikanen hebben zelf hun baan verloren of kennen iemand in hun directe omgeving die de afgelopen vier jaar zijn baan heeft verloren. Zij die tijdens de recessie zijn ontslagen en het geluk hebben een nieuwe baan te vinden, nemen vaak genoegen met een lager salaris.”
De meest verontrustende uitkomst is dat mensen over het algemeen er geen vertrouwen in hebben dat de economie zich binnenkort gaat herstellen. “Slechts 32% denkt dat economische omstandigheden volgend jaar zullen verbeteren. Wanneer men gevraagd wordt hoe lang zij denken dat het zal duren tot de economie weer hersteld, geeft slechts 12% aan dat dit binnen 1 of 2 jaar zal gebeuren. Een derde denkt dat het herstel nog 3 tot 5 jaar op zich zal laten wachten. De meerderheid (54%) denkt meer aan een termijn van 6 tot 10 jaar (29%) of dat Amerika nooit (25%) zal herstellen van de ‘Grote Recessie,’ of zij zien het herstel niet binnen een decennium gebeuren.”
Hoewel de Verenigde Staten zich technisch gezien niet meer in een recessie bevindt, laat dit zien dat de Amerikanen er geen vertrouwen in hebben dat hun levens zich binnen afzienbare tijd zullen verbeteren. Je zou kunnen zeggen dat hoewel kapitalisme in theorie goed klinkt, het in werkelijkheid niets minder is dan een menselijke ramp – zelfs in het meest geavanceerde kapitalistische land ter wereld.
Vervreemding, of, Hoe arbeid eruit ziet onder het kapitalisme
“Ik begreep pas achteraf waarom deze arbeid zo zwaar en buitensporig was. Dit had minder te maken met de moeilijkheid, maar meer met het gegeven dat het gedwongen, opgelegd, verplicht was; en het werd alleen gedaan omwille de dreiging van straf… De gedachte kwam op in mijn hoofd dat als je een man terug wil brengen tot niets – hem wreed wil straffen, hem verpletteren op een manier dat zelfs de meest geharde moordenaar zal laten trillen van angst met het vooruitzicht van een dergelijke straf – het noodzaak is zijn werk een tot in het absurde zinloos karakter te geven.”
Deze woorden van de Russische schrijver Fjodor Dostojevski (1821-1881) beschrijven de marteling van gevangeniswerk, met andere woorden de marteling van het gedwongen worden werk te doen dat geen enkel nut of erkenning heeft. Het mag geen verrassing zijn dat recent onderzoek naar de gezondheid en productiviteit van mensen laten zien dat dit type werk – cyclisch, saai, routinematig – zelfs als dit betaald is, demoraliseert en de productiviteit niet laat toenemen, maar juist laat afnemen.
Niet betrokken zijn bij je baan is het gevolg van er vervreemd van zijn. Kapitalisme bestaat uit de sociale productie van welvaart en de private toe-eigening van de winst. Wat betekent dit? Het betekent dat productie onder het kapitalisme is geconcentreerd, uitgebreid en ontwikkeld op een dermate gigantische schaal dat alleen op basis van planning en samenwerking de maatschappij de goederen kan produceren die we nodig hebben.
Het betekent ook dat hoewel de meerderheid van de bevolking goederen en diensten produceert, we geen eigenaar zijn van de productiemiddelen, die in handen zijn van een beperkt aantal kapitalisten. Ook krijgen we slechts het absolute minimum als opbrengst voor onze arbeid. Het product van ons brein, creativiteit, zenuwen en lichamen is niet van ons. Wat we tijdens onze werkuren produceren behoort aan iemand anders, omdat hetgeen we produceren bedoeld is om te verkocht te worden door de kapitalisten. Dit is wat Karl Marx vervreemding noemt.
“De arbeider kan alleen zichzelf zijn buiten werkuren en op het werk is hij iemand anders. Hij voelt zich thuis wanneer hij niet aan het werk is en voelt zich niet thuis als hij werkt. Zijn arbeid is daardoor niet vrijwillig, maar gedwongen; het is gedwongen arbeid. Het is daardoor niet de bevrediging van een behoefte; het is slechts een middel om behoeftes te bevredigen die er buiten staan.”
Men zou kunnen denken dat als werk zo verschrikkelijk is, de mensen gelukkig zouden zijn als ze werkloos waren. Maar dit is gewoonweg niet waar. Het verlies van inkomen en daarmee het verlies van toegang tot onderdak en gezondheidszorg voor jezelf en je familie is catastrofaal. Zelfs in landen met gratis gezondheidszorg, gratis onderwijs en een hoge werkloosheidsuitkering, zorgt werkloosheid voor een toename van het aantal sterfgevallen, depressie, hoge bloeddruk, diabetes, stress, hartkwalen en zelfmoord. Het is niet simpelweg het verlies van inkomen dat telt, maar ook het verlies van sociale contacten op de werkvloer en het gevoel geen productief of waardevol lid van de samenleving te zijn.
Wat is werk – en waarom doen mensen het?
Werk onderscheidt in grote lijnen de mens van de dierenwereld. Arbeid – menselijke interactie met en manipulatie en modificatie van onze natuurlijke omgeving – speelde een beslissende rol voor de ontwikkeling van het menselijke brein en de overgang van aap naar mens, zoals het al is besproken door Friedrich Engels in 1876.
Maar in de kapitalistische samenleving wordt werk alleen als zodanig erkend als het productief is, dat wil zeggen wanneer het winst genereert voor kapitalisten. Dit heeft geleid tot een beperkt begrip van werk, omdat het alleen werk is wanneer er voor betaald wordt. Op basis van deze conclusie ontstaan veel misvattingen over hoe kapitalisme werkt en welke rol klasse uitbuiting speelt in dit systeem. Maar als je het woord ‘werk’ op zoekt in het woordenboek, dan wordt het gedefinieerd als een activiteit waar mentale en/of fysieke krachten ingezet worden om een bepaald doel of resultaat te behalen.
Kortom, werk en arbeid omvatten vrijwel alles wat we doen als mensen, en het meeste werk dat we doen is onbetaald. Zelfs als je een betaalde baan hebt, verricht je zowel betaald als onbetaald werk. De hoogte van het gemiddelde loon wordt zodanig bepaald dat zij de basisbehoeftes van de arbeider dekt, en niet de eigenlijke hoeveelheid waarde die de arbeider heeft gecreëerd tijdens zijn werk. Zoals Marx het heeft uitgelegd, is de overgebleven waarde die de arbeider heeft geproduceerd na aftrek van zijn salaris onbetaalde arbeid, en dit is wat de basis vormt voor huur, rente en winst.
Marx beschrijft menselijke arbeid als een positieve en creatieve activiteit, maar onder het kapitalisme raakt het resultaat van deze activiteit vervreemdt van de arbeider. Het argument dat het salaris de voornaamste motivatie vormt voor de arbeider, kan in sommige gevallen kloppen voor arbeiders binnen het kapitalisme, maar het is bij lange na niet de enige reden waarom mensen werken – en een salaris alleen is niet genoeg om mensen tevreden te laten zijn over hun baan.
Zelfs onder het kapitalisme zien we positieve, maar beperkt creatieve, activiteiten in alle hoeken van de samenleving. Mensen overwinnen met veel moeite ontzettend zware uitdagingen om doelen te bereiken die geen productieve betekenis hebben. Hoe verklaar je het anders dat mensen de moeite nemen om te leren naaien of borduren, als het vaak veel goedkoper is om een trui te kopen in de winkel? Hoe verklaar je het gegeven dat mensen eindeloze uren besteden aan het onderhouden van een tuin, terwijl ze ook op de bank hadden kunnen liggen? Hoe verklaar je de vele uren die mensen besteden aan het bespelen van een instrument wanneer de kans om beroemd te worden vrijwel nihil is? Waarom zijn mensen maanden bezig om te trainen voor een marathon, dat ontzettend vermoeiend en pijnlijk is, en als ze het eenmaal achter de rug hebben, opnieuw doen?
Het antwoord is eenvoudig. Het is een antwoord dat bij psychologen al decennia bekend is: werken richting een duidelijk resultaat, daadwerkelijk invloed hebben op je werk, vooruitgang zien in je werk en het samenwerken met andere mensen geeft je meer zelfvertrouwen en geeft je meer energie. Kortom, het maakt je gelukkig.
Robert Reiner, psycholoog aan de New York University, en anderen hebben onderzoek gedaan dat aantoont dat het hebben van een hobby goed is tegen stress, hoge bloeddruk, zorgen en depressie. Het hebben van een hobby werkt hetzelfde als meditatie. Het is duidelijk dat hoewel het kapitalisme alleen werk erkent dat winst voortbrengt, het nog niet betekent dat mensen van nature lui zijn of dat mensen er de voorkeur aan geven helemaal niet te werken.
Onder het kapitalisme spenderen veel arbeiders veel tijd en energie om hun gemeenschappen te verbeteren en andere mensen te helpen, hoewel ze vervreemdt raken van het werk waar zij voor betaald worden. Meer dan een kwart van alle Amerikanen boven de 16 jaar doet elke dag vrijwilligerswerk. Dit betekent dat zij werk doen voor een bedrijf of een organisatie waar ze niet voor betaald worden. Veel culturele instellingen zoals musea en bibliotheken hebben een permanent vrijwilligersbestand.
Bovendien maken scholen, ziekenhuizen en kerken gebruik van veel vrijwilligers. In 2011 besteedden Amerikanen 7,9 miljoen uren aan vrijwilligerswerk. De waarde van deze vrijwillige arbeidsuren wordt geschat op $22,14 per uur (€16,37), ruim boven het minimumloon ligt, maar lager dan de kosten die een organisatie zou maken als zij iemand moesten aannemen om dat werk te doen. Dit betekent dat Amerikanen maar liefst $171 miljard (€126,44 miljard) aan arbeid gratis doen te midden van een economische crisis.
Een deel van dit werk wordt gedaan om een CV op te bouwen of in de hoop aangesteld te worden als betaalde kracht; maar desalniettemin worden miljoenen uren gedoneerd zonder compensatie ‘om de wereld een betere plek te maken.’ De meeste vrijwilligers komen uit de leeftijdsgroep van 35 tot 44 jaar, mensen die vaak al een baan en een gezin hebben.
De meeste banen die worden uitgevoerd door vrijwilligers zijn vaak niet erg interessant, uniek of uitdagend. Dus wat is de motivatie voor mensen om gratis werk te verrichten? De grootste motivatie die genoemd wordt is een verlangen om hun gemeenschappen te helpen, nieuwe vaardigheden te leren en iets te doen waar ze plezier in hebben. In andere woorden, mensen doen vrijwilligerswerk om deel uit te maken van en invloed te hebben op hun gemeenschap en omgeving; om betekenisvol werk te plannen en uit te voeren; om sociale relaties met mensen aan te knopen; en om te leren.
Aan de oppervlakte zijn dit alle waarden en doelen die door elk bedrijf worden beschreven om haar arbeiders zover te krijgen dat ze geven om het werk dat ze doen, of om ze op zijn minst het gevoel te geven dat ze een verschil maken. Onderzoek wijst uit dat zelfs wanneer mensen een simpele baan hebben met een laag salaris, werken om een doel te bereiken dat een persoonlijke waarde heeft, en niet enkel om winst te creëren voor je werkgever, mensen gelukkiger en productiever maakt.
Betaald of onbetaald, mensen willen werken; mensen willen ergens goed in zijn; zij willen deel uitmaken van iets – zolang het maar iets betekent. Maar de werkelijkheid is dat zolang je werkt voor een salaris, het enige verschil en invloed die je hebt betrekking heeft op de winsten van de kapitalistische klasse – en dat besef groeit elke dag binnen de arbeidersklasse.
Hoe je productievere arbeiders krijgt
Het hierboven genoemde onderzoek laat ten eerste zien dat een positieve werkomgeving de tevredenheid en productiviteit van de arbeider ten goede komt. Ten tweede neemt de productiviteit ook toe wanneer mensen een bepaalde mate van invloed hebben op hun werk – of ze een eigen kantoor willen of niet, of zij om 8 uur ’s ochtend willen beginnen of om 12 uur ’s middags, of ze hun eigen bureau willen uitkiezen. Ten derde hebben de aanwezigheid van de mogelijkheden voor ontspanning, zoals goede koffie, goed voedsel en zelfs een tafelvoetbal of bowlingbaan een positief effect op productiviteit. Ten vierde is een ruimte om dutjes te doen of even vrij te zijn, erkenning voor hun werk en invloed op de besluitvorming ook een positieve invloed op de productiviteit.
Kortom, als je je werknemers goed behandelt dan doen ze hun werk beter. Dit werd al ontdekt door de grote utopische socialist Robert Owen aan het begin van de 19e eeuw, voordat het kapitalisme de omvang had bereikt die het nu heeft. Vandaag de dag wordt dit besef gedeeld door grote en rijke softwarebedrijven zoals Google en Apple, die afhankelijk zijn van de creativiteit van hun arbeiders in de concurrentiestrijd met andere grote bedrijven. Maar voor het grootste deel blijft het verbeteren van de werkomgeving beperkt tot bedrijven in de zogenaamde ‘kenniseconomie.’
Dit betekent dat bij de meeste banen, waar er niet van mensen wordt verwacht dat ze creatief zijn, maar simpelweg voorgeschreven taken moeten uitvoeren, bedrijven niet bereid zijn om geld te spenderen aan het verbeteren van de werkomstandigheden. In feite zijn de meeste kantoorbanen nu op dezelfde wijze georganiseerd als lopende banden en arbeiders hebben maar weinig zeggenschap in hun werk. Dit wordt op humoristische en tegelijk realistische wijze gedemonstreerd door de film Office Space. De enige manier waarop arbeiders daadwerkelijk betrokken worden bij het werkproces is bij het lagere management, waar ze verantwoordelijkheid zijn voor het samenstellen van de roosters en het vinden van andere manieren om productiviteit en efficiëntie toe te laten nemen – en om de bezuinigingen van de bazen uit te voeren.
Bedrijven zoals Apple hebben veel moeite gedaan om de illusie te scheppen dat zij niet alleen winst willen maken, maar dat zij ook willen innoveren en de grenzen van de menselijke creativiteit willen verleggen. Maar zij hadden vervolgens heel wat uit te leggen toen berichten uit de Foxconn fabriek in China, een van Apple’s grootste leveranciers, in het openbaar kwamen. In mei van dit jaar pleegden drie werknemers van de fabriek zelfmoord. Door het eenzijdige werk en de ondragelijke druk van het management wordt er zo vaak zelfmoord pleegt, dat het bedrijf grote netten heeft gespannen aan de buitenzijde van de fabriek om te voorkomen dat mensen zelfmoord plegen door van het gebouw te springen.
Hoe ziet arbeid eruit onder het socialisme?
De details van hoe het leven onder het socialisme eruit zal zien hangt uiteraard af van de beschikbare technologie en grondstoffen die beschikbaar is wanneer de arbeidersklasse aan de macht komt. De details dienen op collectieve en democratische wijze vastgesteld te worden door de leden van de toekomstige samenleving. Desalniettemin is het mogelijk om een aantal mogelijkheden te noemen, gebaseerd op hoe de zaken er vandaag de dag voor staat.
Het voornaamste punt is dat het werk onder socialisme – dat aan de oppervlakte lijkt op het werk dat nu onder het kapitalisme wordt uitgevoerd – kwalitatief anders zal zijn. De productiemiddelen zijn het eigendom van het volk en worden op rationele wijze ingezet. Wat betekent dit? Het betekent dat alle werkplekken en alle producten van de samenleving op collectieve en democratische wijze worden geproduceerd, verdeeld en geruild op basis van de collectieve behoeftes, niet private winsten.
Het betekent dat in plaats van voedsel, medicijnen, auto’s, kleding etc. te produceren met als doel winst te maken terwijl bedrijven met elkaar concurreren, de werknemer van deze staatsbedrijven nu directe zeggenschap hebben in wat en hoe zaken worden geproduceerd, met hoge salarissen en uitzonderlijke omstandigheden en in samenwerking met de maatschappij als geheel.
In andere woorden, bouwen we voort op de gesocialiseerde welvaartproductie dat we nu al hebben onder het kapitalisme, maar in plaats van de door arbeid gecreëerde winsten privé toe te eigenen, wordt het op sociale wijze ingezet. Door de winsten van de parasitaire kapitalistische klasse af te schaffen, is er meer dan genoeg geld in de maatschappij om niet alleen scholen, ziekenhuizen, wegen etc. te financieren maar ook om iedereens werkweek drastisch terug te brengen met volledige werkgelegenheid. Arbeiders die nu werkloos zijn, hebben werk; zij die nu geen onderdak hebben, zullen een plek hebben om te wonen. Er zijn miljoenen mensen die geen dokter kunnen betalen; onder het socialisme kan iedereen beschikken over gratis gezondheidszorg van hoge kwaliteit.
Onder het socialisme zal het onderscheid tussen noodzakelijke arbeid dat we moeten uitvoeren om in leven te blijven en de arbeid die we zelf ondernemen – ‘hobby’s’ – in elkaar overgaan. Met meer vrije tijd om onze echte passies na te streven en met steeds meer simpele banen die geautomatiseerd worden, verliest arbeid haar lelijke kant dat het heeft onder het kapitalisme.
Onder het socialisme is het mogelijk om op een organische boerderij te werken, helpen kanker te genezen, een milieuvriendelijke industrie op te zetten en een concert te geven – en dit alles op dezelfde dag! Niet alleen worden arbeiders onderdeel van projecten waar iedereen bij betrokken is, ze zullen ook elke dag tastbare impact hebben, zij zullen waardevolle onderdelen van de maatschappij worden en samenwerken om de wereld een betere, meer efficiënte en leukere plek te maken.
Socialisme zal niet ontelbaar meer productief of efficiënt zijn dan het kapitalisme, maar het zou de mensheid eindelijk in staat stellen om haar potentieel te bereiken.
Dit artikel is een vertaling van het artikel “Work, Capitalism, and Socialism,” dat op 16 september 2013 verscheen op de website van Socialist Appeal, de Amerikaanse sectie van de IMT.
