De koninklijke familie, de fratsen van Laurent en Filip, dat is toch stof voor Geert Hoste? Vonk doet toch niet mee aan zo’n onzin of aan koekendozenromantiek voor oude tantes? Een ogenblikje: als alle politici én de rechterlijke macht zeer zenuwachtig reageren op de recente prinselijke perikelen, is er toch wel wat meer aan de hand.
De aanleiding tot de problemen van de monarchie is de kwestie van de troonopvolging. Alberts zonen zijn niet alleen dom, maar helaas oliedom. Laurent is bovendien een flierefluiter en Filip, zo weten we ondertussen, heeft een ‘missie’ en verdraagt het niet dat de pers te veel kritiek op hem heeft. Albert is al koning geworden “omdat Filip nog niet klaar was” en de wet werd ook veranderd zodat zijn dochter Astrid in aanmerking komt voor de troonopvolging. Geen van deze problemen is echter uniek in de geschiedenis en hoeft in normale tijden meer te betekenen dan wat sappige verhalen voor de gespecialiseerde pers. Dat dit nu niet het geval is, zegt meer over de instabiliteit op wereldvlak, over het ondergrondse ongenoegen van de bevolking dan over de plaats van de monarchie in de Belgische staat.
De monarchie en de staat
Nooit werd de rol van een constitutionele monarchie duidelijker en cynischer beschreven dan in het standaardwerk van Walter Bagehot over het Britse staatsbestel. Deze 19e-eeuwse journalist, een openlijke vertegenwoordiger van de kapitalistische burgerij, beschreef de rol van de monarchie als volgt: “Voor de duizenden die de nodige educatie hebben genoten is er het efficiënte deel van de staat: het hele systeem van parlementen, kabinetten, regeringspartijen en zo meer. Voor de miljoenen onontwikkelden is er het ‘waardige’ aspect van de staat (ook beschreven als ‘theatraal’, ‘mystiek’, ‘religieus’ of ‘semi-religieus’) dat oogverblindend is, de verbeelding opwekt, kracht geeft aan heel het politieke systeem en toch nooit te veel eisen stelt aan het begripsvermogen van zelfs de domsten en de meest onwetenden. We hebben het uiteraard over de monarchie.”
Dit is zeer duidelijk. Tegen haar wil heeft de burgerij het algemeen stemrecht moeten toestaan, maar het is niet de bedoeling dat jan en alleman zich inlaat met staatszaken. Denk niet dat dit een trucje is dat slechts kan worden uitgehaald met de ongeschoolde massa’s van de 19e eeuw en niet langer met onze huidige bevolking met een hoge scholingsraad. Denk maar eens hoeveel mensen brieven aan de koning schrijven wanneer ze in grote problemen komen. Walter Van Den Broeck heeft er zelfs een romancyclus van gemaakt met zijn ‘brieven aan Boudewijn’.
De belangrijkste rol van de monarchie is echter weggelegd voor tijden van grote maatschappelijke beroering. We hebben dit een aantal malen kunnen meemaken in de recente geschiedenis van het koninkrijk België, eerst met de massale volkstoeloop bij het overlijden van Boudewijn in 1993. Zijn opvolger Albert trad opvallend uit de achtergrond bij gelegenheid van de Dutroux-crisis in 1996. Vooral die laatste periode was zeer tekenend voor de rol van de monarchie als reserveboei van de kapitalistische staat in tijden van maatschappelijke beroering. Honderdduizenden waren de straat opgekomen tijdens de witte mars. Alle instellingen werden openlijk in vraag gesteld: regering, parlement en natuurlijk het gerecht (na het ‘spaghettiarrest’). Enerzijds werden in die tijden zeer radicale conclusies getrokken – de term klassengerecht was gemeengoed. Anderzijds kon je zelfs linkse mensen horen zeggen dat “alleen de koning in deze tijden doet wat hij moet doen”. En inderdaad, alle ouders van vermiste en ontvoerde kinderen worden op het paleis ontvangen, de koning organiseert een rondetafelconferentie enzovoort. Op hetzelfde ogenblik was er geen enkele politieke kracht in België die een standpunt durfde innemen, verschrikt en verlamd als ze waren door de volkswoede.
Waar kwam die woede vandaan? Gruwelijk als de misdaden van Dutroux en zijn handlangers waren, ze vormen toch slechts een klein deel van de uitleg voor de enorme maatschappelijke impact van het gebeuren. In het jaar 1996 was er al meer dan twintig jaar crisis, torenhoge werkloosheid, steeds hoger werkritme en flexibiliteit. De arbeiders hadden gevochten (in 1983 staking van de openbare diensten, in 1986 alle sectoren) maar verloren. Bovendien was er met de val van de Berlijnse muur in 1989 een enorm ideologisch offensief gekomen tegen alles wat socialistisch is, iets wat veel linkse miltanten verwarde en ontmoedigde. Er was een impasse, waarin de arbeiders hun woede opkropten en schijnbaar lijdzaam de verslechtering van hun arbeidsomstandigheden aanvaardden. De zaak Dutroux was echter de druppel die de emmer deed overlopen: “we hebben veel verdragen, ‘ze’ mogen alles doen, maar ze moeten met hun poten van onze kinderen blijven.” Over heel het land braken spontane stakingen en acties uit. Heel de beweging had iets massaals en irrationeels, net zoals alle revolutionaire bewegingen in de eerste fase. De reden is dat dergelijke bewegingen massa’s mensen op de been brengen die nog nooit betoogd of geprotesteerd hebben. Zij betreden het politieke domein zoals ze zijn, onervaren met hun gevoelens en vooroordelen.
Hoe het Belgische staatsbestel erin geslaagd is deze beweging de nek om te wringen, is een ander verhaal. Hier volstaat het om te zeggen dat in de eerste fase toen politiek, politie of gerecht totaal onbekwaam waren ook maar iets te doen, het koningshuis de enige instantie was die de situatie kon beheersen. Dat is de werkelijke rol van de monarchie in de kapitalistische staat: het laatste redmiddel in geval van uiterste nood en van achterliggende legitimering zonder veel concrete betekenis in normale tijden. En pas op, de bevoegdheden van de koning zijn in theorie zeer ruim. Hij is de opperbevelhebber van het leger, stelt ministers aan en ontslaat ze enzovoort. De praktijk is dat hij al die zaken enkel doet op voordracht van de politieke verkozenen. Er zou echter maar eens een meerderheid kunnen worden verkozen die de koning helemaal niet ziet zitten...
Koningshuis: wezen en manier van voorkomen
Natuurlijk is er niets progressiefs of zelfs democratisch aan een koningshuis. Het is een instituut dat volledig doordrenkt is van de meest reactionaire denkbeelden en kringen uit het heden en het verleden. Zelf beschikken zij over een aanzienlijke rijkdom en verder zijn de intimi van het vorstenhuis de upperclass van het Belgische kapitalisme, kerk, leger en gerecht. Sedert Boudewijn en Fabiola is daar nog de invloed bijgekomen van sommige van de meest conservatieve katholieke stromingen. Heel het ceremonieel rond het koningshuis, zoals het protocol dat bijvoorbeeld ervoor zorgt dat niemand zelf het woord kan richten tot een lid van de koninklijke familie, maar moet wachten tot hem of haar een vraag wordt gesteld, zorgt ervoor dat deze mensen nauwelijks een beeld kunnen hebben van wat er omgaat in de maatschappij.
Onzinnig als dit allemaal ook lijkt, toch zit er een doel en een reden achter. Wij laten weer het woord aan Bagehot: “De mystieke verering, de religieuze trouw, die essentieel zijn voor een ware monarchie, zijn kleurrijke gevoelens die geen enkele wetgever kan opwekken bij zijn onderdanen. Deze ouder-kind-verhoudingen worden op een even natuurlijke manier doorgegeven van generatie op generatie als ouder-kind-verhoudingen in het gewone leven.” En verder: “Terwijl een monarch kan zegenen, is het te verkiezen dat hij niet kan worden aangeraakt. Het moet vanzelfsprekend zijn dat hij niets verkeerd kan doen. Hij moet niet in situaties gebracht worden waarin hij echt kan beoordeeld worden. Hij moet afgezonderd en alleen zijn. Vermits de functies van het Britse koningshuis voor het grootste deel latent zijn, vervult het deze functie. Het lijkt te regeren maar het lijkt zich nooit te moeten inspannen. Over het algemeen is het verborgen als een mysterie, soms wordt het tentoongespreid als een spektakelstuk, maar in geen van beide gevallen is het controversieel. De natie is verdeeld over verschillende partijen, maar de kroon behoort tot geen enkele partij. ( ) Wij moeten het daglicht niet binnenlaten bij de magie. Wij moeten de koningin niet in het politieke gevecht toelaten of zij zal niet langer vereerd worden door alle partijen van het politieke gevecht; zij wordt een querulant tussen de vele andere ”
De fouten van Filip
Als je het bovenstaande leest wordt het vlug duidelijk waar prins Filip in de fout is gegaan. Heel zijn leven is hij voorbereid op het koningschap, onder andere door zijn oom Boudewijn. Hoe meer mopjes er werden gemaakt over zijn onbekwaamheid en zijn beperkte intelligentie hoe gretiger hij werd om zich te bewijzen als koning in spe. Fout natuurlijk, als je het voorgaande aandachtig gelezen hebt. Heel het ritueel van het koningschap heeft alleen zin als het een air ophoudt van boven het politieke gekrakeel te staan, behalve in die uitzonderlijke situaties dat het echt belangrijk wordt. Klagen tegen journalisten dat ze wat te kritisch zijn, ho maar. Dreigen dat wie het in zijn hoofd haalt om separatisme te bepleiten in België hem op zijn weg zal vinden, is al helemaal verkeerd, zeker als hij beweert een ‘harde’ te zijn. Een ander aspect van de zaak is dat journalisten en politici zich minder en minder geneigd voelen om gesprekken die ze met de koninklijke familie hebben geheim te houden. Als ze moeten kiezen tussen een smeuïg verhaal dat enkele duizenden lezers meer kan opleveren en het breken van het protocol, dan is de keuze vlug gemaakt. Meer en meer krijgen we te maken met indiscreties in de pers over gesprekken met de koninklijke familie, zelfs in de tijd van Boudewijn. Wie dat vroeger zou gedurfd hebben had daar ongetwijfeld de prijs voor betaald. Nu beginnen die regels meer en meer af te brokkelen. Slecht teken voor de koninklijke familie.
We kunnen natuurlijk heel de boel maar echt begrijpen in de huidige politieke en sociale context. De burgerij, de leiders van de grote bedrijven, willen de Belgische arbeidersklasse disciplineren. Al te veel zijn de Belgische arbeiders volgens hen de dans van de inleveringen, het langer werken voor hetzelfde loon ontsprongen. Zij willen de sociale zekerheid ontmantelen, het aantal ambtenaren verminderen, de flexibiliteit nog verhogen enzovoort. Gezien de specifieke aard van België duikt er daarbij echter één probleem op. De meerderheid van de grote bedrijven wil dat realiseren binnen het Belgische kader. Binnen Vlaanderen bestaat het bedrijfsleven evenwel voor een groot deel uit KMO’s die de oplossing voor hun verzuchtingen veeleer zien in een federaal model of – meer en meer – separatisme: Vlaamse onafhankelijkheid om zo beter een neoliberaal beleid te kunnen voeren (cfr. de Warandegroep). Het is nogal logisch dat het koningshuis automatisch in het eerste kamp belandt.
Ook de bokkensprongen van de politieke partijen tegenover het koningshuis zijn zeer grappig. Zo was de CD&V heel streng tegenover Laurent, hield ze interpellaties om zijn dotaties af te nemen enzovoort. Hallo, de CD&V? De opvolgers van de CVP, die ten tijde van de koningskwestie de monarchie in Vlaanderen verdedigde tegen het ‘Bolsjewieke’ Wallonië? De uitleg ligt waarschijnlijk in het kartel met N-VA en de voorgeschiedenis van de weigering van het lidmaatschap van Jean-Marie Dedecker. De CD&V zal zich verplicht hebben gevoeld om een geste te doen naar de kartelpartner van N-VA, die uitgesproken republikeins en separatistisch is. Tijdens de rel over de uitspraken van Filip was het tij bij de CD&V al helemaal gekeerd. Ze waren weer hun neutrale, nietszeggende zelf (ongetwijfeld na vele reacties van hun achterban, die het koningshuis wilde blijven steunen).
In feite zijn al deze manoeuvres van de burgerij slechts de Belgische variant van de wereldwijde aanval van het kapitaal om elke druppel meerwaarde uit de arbeid te wringen. Door de Belgische situatie krijgt dit automatisch een communautair tintje en... komt de monarchie in het oog van de storm te staan.
Uit het voorgaande zal wel duidelijk zijn dat wij geenszins treurig zijn dat de Belgische monarchie in een dergelijk sukkelstraatje beland is. Dat is geen probleem eerder een opportuniteit. Laat ons eindelijk komaf maken met dat instituut dat onschuldig en archaïsch lijkt, maar in laatste instantie dikwijls een uitstekende reddingsboei blijkt voor het systeem. Nee, het volstaat niet om Filip te vervangen door zijn zus Astrid. Al is die misschien wat intelligenter, zij (en zeker haar man) is een nog meer fundamentalistische katholiek. Nee, het volstaat niet zoals SP.a-voorzitter Vande Lanotte te zeggen dat Filip zich moet gedragen als Boudewijn (?) en Albert of dat we hem enkel een ceremoniële functie zullen toekennen. Heel de perceptie van het koningschap ligt hem niet in het wettelijke aspect, maar in het irrationele. Eens we heel dat archaïsch circus hebben afgeschaft, zal het voor de bevolking toch een beetje duidelijker zijn wie de werkelijke machthebbers zijn waartegen zij moeten strijden. Ons doel is een socialistische republiek.
