Onlangs bezocht ik Mexico op uitnodiging van Esteban Volkov, de kleinzoon van Trotski, om deel te nemen aan de opname van een documentaire over het leven en de dood van de grote Russische revolutionair. De documentaire, gemaakt door de Argentijns-Mexicaanse regisseur Adolfo Videla, werd opgenomen in het huis in Coyoacan, waar Leon Trotski de laatste jaren van zijn leven woonde met zijn trouwe partner en kameraad Natalia Sedova. De documentaire is gebaseerd op rijkelijk archiefmateriaal en bevat waardevolle bijdragen van mensen zoals de Franse trotskistische historicus Pierre Broue. In de herfst zal ze op de Mexicaanse televisie vertoond worden.
Het verhaal van Trotski’s laatste jaren, zijn ballingschap en moord, is al vaak verteld, meestal op een zeer triviale manier. De laatste poging tot trivialisering was de recente film over Frida Kahlo. Esteban Volkov, die Frida heel goed kende, doet de film af als een zoveelste falsificatie van de geschiedenis door Hollywood. Hij vertelde me:
“Frida was helemaal niet zoals afgebeeld in de film. Eigenlijk was ze een zeer manipulatieve persoon die iedereen rond haar beschouwde als instrumenten voor haar intriges. Het leek alsof heel de wereld een groot toneel was waar zij de actie kon dirigeren, met mensen als louter poppen, altijd de hoofdrol voor zichzelf bewarend. Ze was een specialist in het aanstoken van ruzies en schandalen om zo de aandacht op zichzelf te trekken.”
Mensen die geen eigen leven leiden, houden ervan om te lezen over het zogenaamde persoonlijke leven van bekende mensen. Dit is een soort subgenre in de literatuur dat het voornaamste voedsel is voor een bepaalde vorm van sensatiepers. Uit het lezen van zulk materiaal puren sommige mensen een soort plezier, vergelijkbaar met voyeurisme. Voor hen begint en eindigt de geschiedenis daar. In realiteit hebben die zaken echter niets met de geschiedenis te maken. Ze behoren tot het rijk van de anekdoten, de toevalligheden en goedkope fictie. Hegel schreef in de ‘Filosofie van de geschiedenis’ bijtend over dit soort ‘psychologische geschiedenis’:
“Deze psychologen zijn in het bijzonder verlekkerd op het overdenken van eigenheden van grote historische figuren die hen toebehoren als individuele personen. De mens moet eten en drinken, hij onderhoudt banden met vrienden en kennissen, hij heeft opwellingen en gemoedsuitlatingen. ‘Geen enkel mens is een held voor zijn kamerdienaar’ is een gekend gezegde. Ik voegde daaraan toe – en Goethe herhaalde het tien jaar later – ‘echter niet omdat de eerste geen held is maar omdat de laatste een dienaar is.’ Hij doet de laarzen van de held uit, helpt hem in bed, weet dat hij champagne verkiest enzovoort. Historische personages die in de historische literatuur door zulke psychologische dienaars bediend worden, maken een slechte beurt. Ze worden neergehaald door deze bedienden tot op het niveau – of eerder enkele graden onder het niveau – van de moraliteit van dergelijke uitgelezen beschouwers van geesten.”
Ergens anders schrijft Hegel dat wie de geschiedenis benadert vanuit dit standpunt “slechts een glimp opvangt van de grootse wereld door een miserabele spleet.” Wat hebben dergelijke zaken te maken met de onbeschrijflijke tragedie van Leon Trotski, die zelf een weerspiegeling is van het tragische lot van de Russische Revolutie? Naast de grote gebeurtenissen van de periode lijken de amoureuze avonturen van individuen slechts smakeloos en triviaal, zelfs als het beroemde Russische revolutionairen en Mexicaanse kunstenaressen zijn. In die ijzeren tijden werden miljoenen mensen vermoord en werd de wilskracht van moedige mensen gebroken door de folteraars van de GPU met de methodes van de Spaanse Inquisitie. Degenen die meer geïnteresseerd zijn in de persoonlijke zwakten van individuen, kunnen we enkel antwoorden door eens de schouders op te halen.
De geschiedenis van die jaren op zulke wijze trivialiseren is tegelijk beledigend en stompzinnig. Dit waren jaren waarin de werkende klasse een wanhopig gevecht leverde tegen de bruine stroom van het fascisme en een tijd waarin de Oktoberrevolutie werd begraven onder een berg lijken. In het midden van die maalstroom bevond zich de man die samen met Lenin de Grote Oktoberrevolutie had geleid, Leon Trotski. De reële, d.w.z. de historische Trotski redden uit handen van zij die falsifiëren en trivialiseren, dát is de taak van de geplande documentaire.
Stalinisme en bolsjewisme
Na Lenins dood in 1924 voerden Trotski en de Linkse Oppositie een moedige strijd om de revolutie te redden van bureaucratische degeneratie. Deze titanenstrijd was in se een klassenstrijd. Het was geen beleefd academisch debat, zoals sommigen zich inbeelden, maar een gevecht op leven en dood waarin letterlijk miljoenen mensen verdwenen, inclusief de fine fleure van de Russische revolutionaire beweging. Dit feit wordt gewoonlijk stilzwijgend weggemoffeld door de professionele cynici die lijvige boeken schrijven om te ‘bewijzen’ dat er echt geen verschil was tussen het bolsjewisme en stalinisme en dat indien Trotski gewonnen had, hij hetzelfde gehandeld zou hebben als Stalin.
Het antwoord op deze lasterpraat is heel eenvoudig. Als stalinisme en bolsjewisme hetzelfde zijn, waarom moest Stalin dan al de oude bolsjewieken vermoorden om zijn bureaucratisch-totalitair regime te consolideren? Het regime dat de Oktoberrevolutie installeerde had niets gemeen met de monsterlijke politiestaat van Stalin en zijn erfgenamen. Het was een regime van arbeidersdemocratie, het meest democratische regime ooit in de hele wereldgeschiedenis vanuit het standpunt van de werkende klasse. Stalin en de bureaucratische kaste waarop hij steunde, vernietigden dat regime. Dat hield de fysieke uitroeiing in van Lenins partij, die een hindernis was op Stalins pad. Het laatste bedrijf in dit drama was de moord op Leon Trotski in Mexico augustus 1940.
De beslissing om Trotski te liquideren was al vroeg in het geheim genomen. Reeds in de jaren ’20 waarschuwden Zinoviev en Kamenev hiervoor. Ze zeiden: “Je denkt dat Stalin je zal bevechten op het vlak van ideeën, maar Stalin vecht met andere wapens. Hij zal naar je hoofd slaan.” In 1927 echter, toen Trotski uit de Communistische Partij werd gezet, was de heerschappij van de bureaucratie nog niet geconsolideerd. Het was te vroeg om de man te vermoorden die de meeste mensen nog steeds kenden als de belangrijkste architect van de Oktoberrevolutie na Lenin en de oprichter van het Rode Leger. Stalin moest zich tevreden stellen met de verbanning van Trotski naar Turkije.
Stalin slaagde er niet in zijn vijand op die manier het zwijgen op te leggen. Vanuit zijn ballingschap, eerst in Turkije, dan in Frankrijk, zette Trotski het werk verder van de verdediging van Lenins ideeën en de Oktoberrevolutie tegen de stalinistische heersers. Hij organiseerde de Internationale Linkse Oppositie en riep de basis van de communistische partijen op om terug te keren naar de ideeën en principes van het bolsjewisme-leninisme.
Trotski kon niet rekenen op de hulp van eender welke burgerlijke regering. Ze haatten en vreesden hem als een toegewijde revolutionair en bolsjewiek. Elk van de zogenaamde burgerlijke democratieën sloot zijn deuren voor de grote Russische revolutionair. Groot-Brittannië, dat in het verleden een toevlucht had geboden voor zowel Marx als Lenin, weigerde. De Franse surrealistische dichter André Breton, die toentertijd sympathiseerde met Trotski, schreef over “de planeet zonder een visum”.
Eenzijdige burgeroorlog
Ondertussen bereidde Stalin een verschrikkelijke wraak voor op de leiders van Lenins partij. De consolidatie van het bureaucratische en totalitaire regime in de Sovjetunie veronderstelde de vernietiging van alle democratische en egalitaire tradities van Oktober en Stalin duldde geen getuigen of herinneringen uit het verleden. De overwinning van de stalinistische politieke contrarevolutie werd behaald door de fysieke uitroeiing van alle Oude Bolsjewieken. Dit werd bereikt door middel van de beruchte zuiveringsprocessen, die door Trotski gekarakteriseerd werden als een eenzijdige burgeroorlog tegen de bolsjewistische partij. Tussen 1937 en 1938 werden tussen de 5 en 5,5 miljoen mensen gearresteerd door Stalin. Minstens een derde daarvan werd doodgeschoten en de meerderheid van de overigen kwijnden weg in de kampen. Trotski schreef:
"Stalin heeft de oude bolsjewistische garde volledig uitgeroeid, alle medewerkers en helpers van Lenin, alle strijders van de Oktoberrevolutie, alle helden van de burgeroorlog. Hij zal de geschiedenis ingaan als de verachtelijke broedermoordenaar Kaïn."
Stalin was echter niet tevreden. Hij wist dat zijn gevaarlijkste vijand ontsnapt was en verder werkte aan het hergroeperen van de communisten die trouw gebleven waren aan het leninisme. In realiteit was Trotski de centrale figuur in de processen van Moskou en werd hij herhaaldelijk beschuldigd de Russische oppositie te leiden samenzwerend met Hitler en de Mikado! Om Trotski en zijn aanhangers te discrediteren als ‘contrarevolutionairen’ werd de meest groteske laster verzonnen. Dit alles was als voorbereiding en dekmantel voor moord bedoeld. In het voorjaar van 1935 kreeg sovjet-inlichtingenagent Mikhail Shpigelglas mondelinge instructies van Yagoda, die ze op zijn beurt van Stalin gekregen had, om "de liquidatie van Trotski te versnellen." Shpigelglas mobiliseerde alle sovjetagenten in Frankrijk, waaronder ook een Pools communist, Ignace Reiss genaamd, die sinds 1925 voor de GPU werkte. Maar Reiss was geen typische GPU-huurmoordenaar. Hij was een oprechte communist die ziek werd van Stalins misdaden. Met grote moed sprak Ignace Reiss zich uit ten gunste van Trotski en schreef hij een brief naar het Centraal Comité van de CPSU (Communistische Partij van de Sovjet Unie):
"Ik ben tot hier gekomen met jullie, maar ik zal geen stap verder gaan (...) wie nu blijft zwijgen, wordt medeplichtig met Stalin en een verrader van de zaak van de arbeidersklasse en het socialisme."
Hij leverde zijn onderscheiding van de Orde van de Rode Vlag, ontvangen als ‘heroïsch strijder voor het communisme’, in met het commentaar:
"Het dragen van deze onderscheiding terwijl de beulen van de beste vertegenwoordigers van de arbeidersklasse ze ook dragen is beneden mijn waardigheid."
Op 6 september 1937, zes weken later, werd Reiss vermoord aangetroffen in Zürich.
Trotski werd nog voor de moord op Ignace Reiss door hem gewaarschuwd voor Stalins plannen en verliet Frankrijk alvorens Stalin hem kon laten vermoorden. Hij ging naar Noorwegen maar werd achtervolgd door Stalins agenten. De processen van Moskou liepen op volle toeren en de stalinisten eisten luidkeels dat de Noorse regering hem zou uitleveren. Goed bewust van de hypocrisie en lafheid van de Scandinavische sociaal-democratische middenklasse-leiders, had Trotski redenen te over om te vrezen dat ze zouden ingaan op Stalins chantage. In een gesprek met een van die leiders werd hij gevraagd of hij dacht dat ze hem zouden willen verkopen. Trotski antwoordde diplomatisch: "Nee, maar Stalin staat klaar om te kopen."
De kwestie van asiel werd voor Trotski uiterst belangrijk. Uiteindelijk was alleen Mexico bereid hem te verwelkomen. Octavio Fernandez, de Mexicaanse trotskistische veteraan die spijtig genoeg stierf vlak nadat hij werd geïnterviewd voor de documentaire, was verantwoordelijk voor het arrangeren van Trotski’s asiel in Mexico. Hij herinnert zich de omstandigheden:
“De Oude Man riskeerde overgemaakt te worden aan de GPU – Stalins geheime politie – door de Noorse autoriteiten. Hij deed in de hele wereld pogingen om een visum te krijgen, maar nergens kende hij succes, integendeel, er waren fascistische groepen die Stalin steunden in zijn eis om Trotski uit Noorwegen te zetten.”
Trotski in Mexico
Uiteindelijk slaagden ze erin met behulp van de bekende Mexicaanse schilder en communist Diego Rivera de regering van Lazaro Cardenas te overtuigen Trotski asiel te verlenen. Octavio Fernandez verhaalt in de documentaire:
“Cardenas ontving ons en zei dat de overheid Trotski asiel zou verlenen aangezien zijn leven in gevaar was. Voor ons was dit ongelooflijk nieuws omdat we Trotski aan de greep van Stalin hadden onttrokken. De kranten publiceerden het nieuws van het akkoord met Cardenas. Trotski wist van niets. Later ontdekten we dat de Oude Man dacht dat het een complot kon zijn omdat ze hem vertelden dat hij op een olietanker moest reizen, de Ruth. Hij dacht dat ze misschien een schipbreuk zouden plannen en dat daardoor de zaak zou afgesloten zijn. In elk geval, ze scheepten in op de Ruth en arriveerden in Tampico met Natalia, die dacht dat ze in het paradijs was aangekomen, een land van een andere wereld.”
Nochtans was de laatste fase in de lange ballingschap van Trotski en Natalia allesbehalve een paradijs. Bij de aankomst werden ze met veel vertoon en ceremonie onthaald en naar de hoofdstad gevoerd in de persoonlijke trein van de president, de Hidalgo. Cardenas was een burgerlijke nationalist van het radicale type die fel de onafhankelijkheid van Mexico verdedigde en met grote moed het hoofd bood aan het Amerikaanse imperialisme. Natuurlijk was hij geen socialist, maar hij volgde in het algemeen een progressieve lijn, binnen de limieten van het kapitalisme. In 1938 nationaliseerde hij de Mexicaanse olie-industrie, in weerwil van het imperialisme en de grote Amerikaanse oliebedrijven.
In oktober 1939 fleurde het eenzame bestaan van Trotski op door de aankomst van zijn kleinzoon, Sieva, toen dertien jaar oud. Aangezien ze hun beide zonen verloren hadden, waren hij en Natalia dolgelukkig dat ze de jonge Sieva (Esteban Volkov) konden verwelkomen. Hij had eveneens zijn ouders en grootmoeder verloren door de bloeddorst van Stalin. Zijn kleine zus, van wie hij gescheiden werd op zeer jonge leeftijd, verdween in het Goelag-systeem van Stalin. Esteban dacht dat ze ook was omgekomen. Enkele decennia later ontmoetten ze elkaar echter in Moskou in de meest tragische omstandigheden. Ze leefde maar was stervende aan kanker. Tragisch genoeg konden ze niet communiceren aangezien Esteban het Russisch verleerd was en zij noch Spaans noch Engels sprak. Ze stierf kort daarna.
Het is altijd interessant om te praten met mensen die grote historische gebeurtenissen hebben ervaren en de protagonisten persoonlijk kenden. Esteban Volkov herinnert zich dat Lazaro Cardenas de familie Trotski genereus en vriendelijk behandelde. Hij zegt dat Lazaro eigenlijk een simpele man was die zich graag mengde met het volk, in de hutten van Indianen sliep en sprak over hun problemen. Als kind speelde Esteban met de zoon van de president, Cuathemoc Cardenas, nu de leider van de PRD [een linkse Mexicaanse partij, n.v.d.r.]. Lazaro was furieus over de moord op Trotski en beschuldigde de Mexicaanse stalinisten ervan het vaderland verraden te hebben.
Na de dood van Trotski bleef hij zijn familie vriendelijk en met respect behandelen, vertelt Esteban. Hij toonde me oude foto’s van hemzelf als kind op picknicks met Lazaro en de jonge Cuathemoc. “Op een bepaald moment toen ik hun huis verliet, beleefde ik een onaangename verrassing. Op het moment dat ik buitenging kwam Lombardo Toledano binnen.” Deze geharde oude stalinist had zich energiek ingezet om te voorkomen dat Trotski asiel verkreeg, en zette druk op Cardenas om het “hoofd van de contrarevolutionaire voorhoede” uit te wijzen. Later nam hij actief deel aan de voorbereidingen voor de moord op Trotski door een reeks lasterlijke aanvallen in zijn krant 'El Popular' op te nemen. Trotski reageerde:
"Mensen schrijven enkel zo wanneer ze bereid zijn de pen voor het machinegeweer te ruilen".
Deze woorden waren profetisch. Trotski wist dat hij in geleende tijd leefde. Stalin had besloten hem te vermoorden en zou zich geen moeite besparen om zijn plan uit te voeren. Een van de factoren was de biografie van Stalin waaraan Trotski werkte toen hij vermoord werd. Volgens Dimitri Volkogonov had Stalin elke morgen de laatste artikels van Trotski op zijn bureau in het Kremlin liggen, vaak nog voor ze gepubliceerd waren geweest. In maart 1938, te midden van de zuiveringsprocessen van Moskou, schreef Trotski in een brief naar de uitgever van het Bulletin van de Oppositie:
"Ik heb het op mij genomen een boek over Stalin te schrijven en ik zal mijn boek over Lenin afwerken in de komende achttien maanden. Al mijn tijd zal in de komende maanden naar dit werk gaan ( ) Ik zal je hulp nodig hebben voor het boek over Stalin. Morgen zend ik je de lijst met boeken over Stalin die ik al heb. Ik kan je al vertellen dat ik het Barbusse-boek niet bezit. Ik weet niet of er speciale bestanden over Stalin in Levs archief zitten."
Volkogonov merkt op:
"Je kan je voorstellen wat voor effect deze brief op Stalin had toen die op zijn bureau belandde. Binnen de achttien maanden zou een boek over hem verschijnen, geschreven door zijn best geïnformeerde vijand. Dit mocht niet gebeuren. Het was precies rond deze periode, eind 1938 en begin 1939, dat Stalins verbale instructies om Trotski te liquideren steeds dringender klonken." (Volkogonov, Trotsky, p. 197).
Shpigelglas, de GPU-agent die de leiding kreeg bij het vermoorden van Trotski, werd gearresteerd, veroordeeld en doodgeschoten. Dit om een heel simpele reden, zoals zijn opvolger, NKVD-officier Pavel Sudoplatov, bevestigde: "Hij vermoorde Trotski niet. Hij kon dus niet vergeven worden." (ibid., p. 443). Sudoplatov kreeg de leiding over een speciale afdeling, belast met het vermoorden van Trotski. Die kreeg haar opdrachten rechtstreeks van de top, dus van Stalin zelf, aan wie ze ook over hun vooruitgang moesten berichten. In 1989 schreef Supladov in een brief aan de procureur-generaal van de USSR:
"In de meer dan dertig jaar dat ik voor de inlichtingendienst werkte kwam de opdracht voor alle operaties waaraan ik deel nam van het Centraal Comité van de Partij en niet van Beria ( ) Alle rapporten van mijn speciale operaties kan men terugvinden in het Hoofddepartement van het Centraal Comité. Eén ervan is een verslag van een pagina, geschreven in mijn eigen handschrift." (ibid., pp. 440-1).
Dit handgeschreven document bericht over de moord op Leon Trotski.
De moord
In de nacht van 24 mei 1940 viel een groep Mexicaanse stalinisten onder leiding van de schilder David Siqueiros het huis binnen en bedolven de slaapkamers met kogels. Trotski zelf beschreef de aanslag:
"Ik viel snel in slaap, aangezien ik een slaaptablet had genomen na een harde dag werken. Ik werd wakker door het geluid van kogels, maar mijn geest was nog troebel en ik dacht dat ze het Nationaal Festival vierden met het afvuren van vuurpijlen. De explosies leken daarvoor echter te dicht bij. Ze gebeurden in mijn kamer, heel dichtbij, naast mijn hoofd. De geur van buskruit werd steeds wranger en indringender. Het werd duidelijk dat hetgeen we al die tijd hadden verwacht, nu gebeurde: we werden aangevallen. Waar waren echter de politiemannen die ons huis van buitenaf bewaakten? Waar waren de bewakers die het huis van binnenuit bewaakten? Vastgebonden? Ontvoerd? Vermoord? Mijn vrouw was uit het bed gesprongen. De kogelregen hield aan. Mijn vrouw vertelde me later dat ze me tegen de grond had gedrukt, zodat ik me in het plekje tussen de muur en het bed kon wurmen. Dit was perfect. Ze lag bovenop me, tegen de muur aan, zodat ze mijn leven met haar lichaam beschermde. Fluisterend en gesticulerend overhaalde ik haar om op de vloer te gaan liggen. Overal kwamen er kogels neer. Het was moeilijk om vast te stellen van waaruit ze werden afgevuurd. Glas van de ramen en pleister van de muren vlogen in het rond. Even later stelde ik vast dat ik op twee plaatsen aan mijn been licht gewond was. Toen het schieten even stopte, hoorden we de stem van onze kleinzoon vanuit de andere slaapkamer: 'opa!' Dit kinderstemmetje, temidden van die geweerschoten, blijft de meest tragische herinnering aan die nacht."
Esteban Volkov herinnert zich dat hij gewekt werd door het geluid van geweerschoten die uit verschillende richtingen bleken te komen.
"Het was een goed voorbereide operatie, zoals een militair manoeuvre. Ze maakten wel één fout: ze staken het licht niet aan. Misschien wilden ze de gezichten van hun slachtoffers niet zien. Om wat voor reden ook, ze schoten in volledige duisternis. Met het licht aan zouden ze hun doelwitten niet gemist hebben. Ik verborg me onder het bed, maar werd wel in mijn voet geschoten. Toen stopte het schieten en hoorde ik een stem buiten aan de deur. Ik ving het woord 'bombas' op en realiseerde me dat ze van plan waren bommen in de kamer te werpen om hun werk af te maken. Ik slaagde erin te ontsnappen en naar de andere kamer te rennen. Toen wierpen ze met brandbommen."
Na de aanslag bleek een jonge Amerikaanse bewaker, Robert Sheldon Harte, vermist te zijn. Later werd zijn lichaam door de politie teruggevonden. Harte had dienst gehad die avond en had de poort geopend om de moordenaars binnen te laten. De politie geloofde dat hij een agent van Stalin was, maar Trotski, die steeds loyaal was tegenover zijn kameraden, weigerde dit te geloven. Esteban is er nu van overtuigd dat Harte omgekocht werd door de GPU. Er zijn verschillende details die in deze richting wijzen, onder andere het feit dat Harte rond die tijd met grote sommen geld werd gezien. Als dit waar is betaalde hij een zware prijs voor zijn verraad. Esteban denkt dat Siqueiros en de anderen hem als zondebok gebruikten om hun falen in de moord te verdoezelen.
Ondanks de grote dreiging ging Trotski gewoon voort met zijn werk en ging hij zelfs op expedities om cactussen te verzamelen, waarbij hij twintig à dertig kilometer diep de bergen of velden inreed. Hij weigerde zich te laten behandelen als een gekooid dier. Hij wist dat zijn leven vroeg of laat voorbij was, dat Stalin uiteindelijk zijn belangrijkste slachtoffer zou opeisen. Intussen wilde hij van de resterende tijd gebruik maken om te schrijven en om de jonge kaders van de nieuwe generatie bolsjewisten-leninisten op te leiden.
Wat Trotski niet wist, was dat Stalin een agent had geplaatst in het hart van zijn internationale organisatie te Parijs en dat hij dus weet had van alles. Mark Zborowski, die Trotski vertegenwoordigde in Parijs na de moord op Leon Sedov, was een agent van de GPU. Net als vele anderen, zoals Sylvia Franklin, de persoonlijke secretaresse van James Cannon, leider van de Amerikaanse SWP. En last but not least, Ramon Mercader ('Jacson'), die erin slaagde te infiltreren in het huishouden van Trotski door een relatie te beginnen met Sylvia Agelov, de zus van een van Trotski's secretarissen.
Esteban Volkov herinnert zich Mercader heel goed. Hij was een begaafd agent die een laag profiel hield en geen enkele poging deed om verdere toenadering tot Trotski te zoeken, want dat had verdacht kunnen lijken. In plaats daarvan ontwikkelde hij vriendschappelijke relaties met de wachters. "Hij was altijd goed gekleed, hij had geld en een snelle wagen," herinnert Esteban zich en "hij deed altijd wel iemand een gunst. Hij nodigde de bewakers uit op restaurant en leende hen zijn auto om Trotski mee op excursies te nemen. Hij was steeds zeer diplomatisch en daardoor leidde hij elke verdenking van hem af".
Het verhaal van de moord is al vele malen verteld, dus is het overbodig het hier te herhalen. Het toont aan dat de voorzorgsmaatregelen voor de bescherming van Trotski sterk tekort schoten. Op het moment van de waarheid werd Lev Davidovich alleen gelaten met een relatief onbekend figuur die door de bewakers verbazend genoeg binnengelaten werd, terwijl hij in augustus een regenjas droeg met daarin een ijspriem, een lange dolk en een pistool. De bewakers namen niet eens de moeite hem te fouilleren alvorens hem toe te laten tot het bureau van Trotski. Zo’n elementaire voorzorgsmaatregel zou voldoende geweest zijn om de hele missie te doen mislukken. Zij die verondersteld waren Trotski te verdedigen troffen echter niet de meest elementaire voorzorgsmaatregelen.
Uit gesprekken met Ted Grant weet ik dat de kameraden in Londen verbijsterd waren toen het nieuws van de moord op Trotski hen bereikte. Ze waren diep geschokt dat de Amerikaanse SWP dit hadden laten gebeuren, dan nog op zo’n manier. Later probeerde Healy nog te ‘bewijzen’ dat de SWP-leider Joseph Hansen ook een agent van de GPU was. Ted heeft dit nooit geloofd en beschouwde dit gewoon als een van de vele rancuneuze intriges tegen politieke rivalen, maar anderzijds vond hij ook dat de leiding van de SWP onverantwoord geweest was.
Ik vertelde dit aan Esteban Volkov, die steeds sterke persoonlijke herinneringen heeft overgehouden aan de hoofdzakelijk Amerikaanse bewakers. Hij dacht een ogenblik na en zei toen: “Ja, het is waar, ze waren echt amateuristisch.” Toen voegde hij daar bedacht nog aan toe: “Maar weet je, het was onmogelijk te ontsnappen. Mijn grootvader wist zeer goed dat één man het machtige apparaat van de USSR niet kon verslaan. Vroeg of laat zouden ze hem vermoorden. Indien Jacson gefaald had, zouden ze een bom laten vallen hebben op ons en zou ik hier vandaag niet met jou aan het praten zijn.”
Op de dag van de moord kwam Esteban thuis van school en zag hij een groep mensen buiten het huis staan. Hij ging binnen en begreep al gauw wat er gaande was: Jacson was er slecht aan toe en jammerde als een lafaard, terwijl Natalia haar man probeerde te troosten. Ondanks de ernst van zijn verwondingen had Trotski verbazingwekkend genoeg zijn laatste krachten bijeengeraapt om het uit te schreeuwen en zijn aanvaller vast te klampen, die niet kon ontsnappen zoals gepland. Natalia herinnerde zich dat hij riep: “Ze hebben me gedwongen het te doen: ze hebben mijn moeder.” Maar hij herhaalde deze woorden niet meer, aangezien zijn bazen hem opgedragen hadden de mythe in stand te houden dat hij een gedesillusioneerde aanhanger van Trotski was. Toen Trotski besefte dat Esteban aanwezig was, wou hij de jongen naar buiten laten leiden. “Hij was enkel bekommerd om mijn bescherming”, zegt Esteban.
Toen Stalin op Trotski’s hoofd sloeg, wist hij wat hij aan het doen was. De jonge krachten van de Vierde Internationale waren nog zwak en onrijp. De dood van de Oude Man beroofde de Internationale van haar drijvende kracht en haar theoretische leider. Zonder zijn begeleiding bleken de leiders van de Vierde de grond onder hun voeten te verliezen. Ze waren niet opgewassen voor de enorme taken die de geschiedenis stelde. Als gevolg hiervan was de Vierde Internationale doodgeboren.
Trotski’s echte monument
De voornaamste redenen voor de schipbreuk van de Vierde moeten gezocht worden in de moeilijke objectieve omstandigheden na de Tweede Wereldoorlog, die de krachten van het trotskisme afsneden van de stalinistische en sociaal-democratische arbeiders. De zaken evolueerden anders dan Trotski in 1938 had geanticipeerd. Als gevolg hiervan werden het stalinisme en het kapitalisme gedurende een hele historische periode bestendigd. Zelfs als Trotski in leven was gebleven, zou het een moeilijke periode geweest zijn, maar we zouden tenminste in staat geweest zijn onze voornaamste kaders bijeen te houden en de organisatie intact te houden, in afwachting van een verandering in de situatie.
Er bestaan vele parallellen tussen de klassenstrijd en oorlogen tussen naties. In oorlogen zijn er periodes dat een leger kan oprukken. In dergelijke periodes zijn goede generaals belangrijk. Maar in moeilijke periodes, wanneer het leger moet terugtrekken, is het belang van goede generaals nog groter. Met goede generaals kan het leger in goede orde terugtrekken en het leeuwendeel van de troepen behouden om de volgende dag te vechten. Maar met slechte generaals kan een terugtocht snel in een vlucht omslaan. Dat is precies wat gebeurd is met de Vierde Internationale na Trotski’s dood.
In de natuur of in de samenleving blijft niets echter statisch. Met een uitstel van een aantal decennia zijn Trotski’s vooruitzichten voor de Sovjetunie, zoals die in ‘De verraden revolutie’ neergeschreven zijn, op een briljante wijze uitgekomen. De bureaucratie vond haar macht en privileges nog te min en transformeerde zich in een bijzonder corrupte en reactionaire kapitalistische klasse, net zoals Trotski voorspeld had. Maar de ineenstorting van de USSR heeft de problemen van het kapitalisme niet opgelost. Deze laatste zit in een crisis op wereldschaal en bedreigt de mensheid met een toekomst van oorlogen, werkloosheid en armoede. De ideeën, het programma en de methodes van Trotski blijven de enige grondslag voor de verwezenlijking van het socialisme op wereldschaal.
Marx stelde ooit eens dat ideeën een materiële kracht worden wanneer ze vat krijgen op de geesten van de massa. Ondanks alle nederlagen en wisselvalligheden van de geschiedenis zal de werkende klasse opnieuw en opnieuw de weg van de strijd inslaan. De gebeurtenissen van de voorbije twee jaar zijn hier voldoende bewijs van, als er al een bewijs nodig is. Overal beginnen de arbeiders en de jongeren zich te roeren en stellen ze het gedateerde en rotte kapitalistische systeem in vraag.
De oude organisaties van de stalinisten en de sociaal-democratie zijn overal in crisis. Hun leiders hebben lang geleden al het doel van het socialisme achter zich gelaten en klampen zich vast aan de markteconomie, precies op het moment dat deze duidelijke signalen uitzendt dat het elke progressieve inhoud opgebrand heeft die het ooit bezeten heeft. De achterban van de vakbonden en de massa-arbeiderspartijen zijn ontevreden over de huidige leiding en haar koers. Zij kijken uit naar een alternatief. Het enige alternatief op het kapitalisme is het socialisme, en de enige samenhangende en coherente verdediging van het socialisme is te vinden in de geschriften van Marx, Engels, Lenin en, last but not least, die grote leider, theoreticus en martelaar van de arbeidersklasse, Lev Davidovich Trotski.
Vandaag is het huis te Coyoacan een museum waar groepen schoolkinderen en toeristen in de rij staan voor het bureau waar Lev Davidovich Trotski vermoord werd. Er zijn een paar sporen van het vreselijke verleden: een bril die stuk ging in het gevecht met Mercader ligt op het bureau, waar een papieren kalender, 63 jaar later, nog steeds de vege datum 20 augustus aangeeft. Op de vredige binnenhof met zijn goed onderhouden perkjes en siercactus schijnt de zon op een eenvoudig stenen monument. Het is niet versierd, behalve dan met een hamer en een sikkel en de naam van Leon Trotski.
Een Romeins poëet schreef ooit een bekend werk, ‘Exigi Monumentum’ genaamd, wat zoveel wil zeggen als: “Ik heb een monument gemaakt”. Het monument waarnaar hij verwees was niet van steen of van brons, maar zijn poëzie. Het echte monument van Leon Trotski is eveneens niet van steen, noch is het een huis in Coyoacan. Het echte monument van deze grote revolutionair moet nog steeds gebouwd worden. Het is een onverwoestbaar monument in de vorm van de revolutionaire partij en de Internationale die voor eens en altijd een einde zal maken aan de monsterlijkheden van het kapitalisme en de basis zal leggen voor een nieuw stadium van menselijke ontwikkeling in een socialistische wereldfederatie. Wij, de militanten van de internationale marxistische tendens, leggen er ons met hernieuwde energie en toewijding op toe om de strijd voor de ideeën en het programma van Lenin en Trotski tot het einde te voeren.
