Auteurs zoals Karl Marx, Friedrich Engels, V.I. Lenin en Leon Trotski hebben een schat aan inzichten en analyses nagelaten. Wie deze werken leest zal merken dat ze vaak ook vandaag nog steeds actueel zijn in de strijd voor socialisme. In de onderstaande tekst schetst de revolutionaire socialist Leon Trotski zijn theorie over ongelijke en gecombineerde ontwikkeling, een belangrijke bijdrage tot de marxistische theorie van de geschiedenis en het dialectisch materialisme in het algemeen.
“Een achtergesteld land neemt de materiële en geestelijke veroveringen van meer ontwikkelde landen over. Dit wil echter niet zeggen dat het deze slaafs volgt en alle fasen van hun verleden weer doorloopt. Het voorrecht van de historische achterstand maakt het mogelijk – of beter gezegd noodzakelijk – om nieuwe verwezenlijkingen over te nemen vóór de eigenlijk daartoe bestemde tijd en aldus een reeks tussenfasen over te slaan. De Indianen ruilden de boog meteen voor het geweer. De Europese kolonisten in Amerika begonnen de geschiedenis niet van voren af aan. En dat Engeland economisch ingehaald werd door Duitsland of de Verenigde Staten was juist omwille van de achterstand van hun kapitalistische ontwikkeling.
De mogelijkheid om fasen over te slaan is natuurlijk niet absoluut. Ze wordt in laatste instantie door de economische en culturele ontvankelijkheid van het land bepaald. Door ze aan te passen aan haar eigen meer primitieve cultuur, ondermijnt een achtergestelde natie bovendien de sociale verworvenheden die zij van buitenaf overneemt. Het assimilatieproces krijgt daarbij een tegenstrijdig karakter. Zo bracht de import van elementen van westerse techniek en beschaving onder Peter I de verscherping van het lijfeigenschap met zich mee: Europese bewapening en Europese leningen leidden tot een bevestiging van het tsarisme, dat van zijn kant weer de ontwikkeling van het land remde.
Uit de algemene wet van de ongelijke ontwikkeling vloeit een andere wet voort, die men de wet van de gecombineerde ontwikkeling kan noemen, in de zin van het gecombineerd voorkomen van oude en moderne elementen. De wet van de gecombineerde ontwikkeling kan aangetoond worden aan de hand van de geschiedenis en het karakter van de Russische industrie. Sommige industrietakken in Rusland sloegen een hele reeks technisch industriële fasen over, die in het Westen tientallen jaren in beslag namen. Als gevolg hiervan ontwikkelde de Russische industrie zich in bepaalde perioden buitengewoon snel.
In het midden van de zeventiende eeuw hulde de burgerlijke revolutie in Engeland zich in het gewaad van een godsdiensthervorming. De strijd om het recht volgens een eigen gebedenboek te bidden, werd identiek met de strijd tegen koning, aristocratie, kerkvorsten en Rome. De doeleinden waarvoor de nieuwe klassen streden, vergroeiden in hun bewustzijn met de bijbeltekst en de vormen van kerkelijke ceremoniën. Vandaar de zeldzame taaiheid van de Angelsaksische uitlegging van het christendom. In Frankrijk, dat de Reformatie niet gekend had, beleefde de Katholieke Kerk als staatskerk de revolutie, welke niet in bijbelteksten, maar in democratische abstracties een formulering en rechtvaardiging voor de doeleinden van de burgerlijke maatschappij vond. Zoals Frankrijk over de Reformatie is heengestapt, zo heeft Rusland de formele democratie overgeslagen. De Russische revolutionaire partij zocht de formulering van de doeleinden van de revolutie niet in de Bijbel, niet in het geseculariseerde christendom van de ‘zuivere’ democratie, maar in de materiële verhoudingen van de maatschappelijke klassen. De heerschappij van de arbeidersklasse vond voor de eerste maal haar verwezenlijking in dit systeem, dat, hoe ook zijn historische lotgevallen in de toekomst mogen zijn, even onuitroeibaar in het bewustzijn der massa’s gedrongen is, als in zijn tijd het systeem van de Reformatie of van de zuivere democratie.”
Dit artikel vormt een deel van het voorwoord dat Leon Trotski schreef bij zijn Geschiedenis van de Russische Revolutie (1930). Om redenen van plaats is de tekst hier ingekort en onvolledig afgedrukt. Ook de titel werd toegevoegd. De oorspronkelijke en volledige tekst is te lezen op het Marxistisch Internet Archief: www.marxists.org/nederlands/trotski/1930/russische-revolutie/voorwoord.htm