Ook in Groot-Brittannië slaat de crisis hard toe. Op woensdag 17 september maakte Lloyds TSB de overname van HBOS bekend, waardoor Lloyds TSB marktleider wordt in hypotheken (met een aandeel van 28%), depositorekeningen en kredietverstrekking. Het zal ook leiden tot groot banenverlies, sommige schattingen lopen op tot een verlies van 40 000 banen, ofwel een derde van het personeel bij Lloyds TSB en HBOS. Onnodig te zeggen dat de overheid er snel bij was om de antitrust wetgeving te versoepelen in naam van "financiële stabiliteit". In werkelijkheid toonde de overheid zich zeer behulpzaam voor de belangen van het bankierskapitalisme en de onophoudelijke honger van grote bedrijven om markten te domineren.
De oorzaak van de crisis
Oppervlakkig kan men stellen dat het instorten van de huisprijzen de oorzaak van deze crisis was. Veel mensen hadden hypotheekleningen afgesloten tegen een variabel intrestpeil. Doordat de rente begon te stijgen, en ook omdat de reële inkomens van de Ameikanen achteruit gingen, konden een pak mensen hun lening niet meer terugbetalen. De problemen kwamen pas goed naar boven toen investeerders begonnen te beseffen dat een groot deel van de schuldeffecten waarin ze handelden gebaseerd waren op zogenaamde subprime hypotheken, en dus nooit terugbetaald zouden worden. Schuldeffecten zijn financiële producten waarin hypotheken gegroepeerd en herverpakt worden om ze te verhandelen op de markt in de hoop om zo de risico's te spreiden. Als mensen de onderliggende hypotheekleningen niet kunnen terugbetalen, dan wordt het effect waardeloos.
De val van de Britse bank Northern Rock is hier een goed voorbeeld van: ondanks het feit dat ze geen enkele subprime hypotheek in hun boekhouding hadden staan, had de bank wel enorme leverage. Met de term "leverage" van een bedrijf wordt de hoeveel geleend geld ten opzichte van de eigen middelen bedoeld. De subprime crisis leidde tot een verlies van het vertrouwen bij de banken die geld geleend hadden aan Northern Rock. Doordat Northern Rock niet langer geld kon lenen om haar activiteiten voort te zetten, kwam ze uiteindelijk in de problemen.
Opdat de instorting van de huisprijzen inderdaad de spreekwoordelijke druppel kan zijn, moet de emmer al wel goed vol zijn eerst. Marxisten begrijpen dat historische gebeurtenissen niet plaatsvinden in een vacuüm, maar wel het gevolg zijn van het opbouwen van contradicties in een systeem. Eens de tegenstellingen scherp genoeg zijn kan een enkele gebeurtenis genoeg zijn om de boel in beweging te zetten. Vergelijk het met één enkele sneeuwvlok die een lawine kan veroorzaken. Maar de lawine kan slechts ontstaan als er reeds grote hoeveelheden sneeuw op een onstabiele manier liggen.
Wat waren nu de tegenstellingen in het geval van de kredietcrisis? Volgend citaat van de Financial Times geeft een aanwijzing:
‘De hoeveelheid leverage die deze instellingen konden verzamelen kan niet goed gepraat worden. Het gemiddelde effectenbedrijf had een leverage van 27:1 halverwege 2007 (dit wil zeggen dat voor elke dollar eigen vermogen er 27 dollar geleend geld was). Ze werden helemaal niet gereguleerd door toezichthouders. Eigenlijk reguleerden ze zichzelf. Het gebrek aan transparantie was schokkend. In sommige gevallen werden de risico's zelfs niet begrepen.'
Het hele systeem van bankierskapitalisme is gebaseerd op banken die geld lenen van andere banken om financiële producten te kopen in de veronderstelling dat de waarde van deze producten blijft stijgen. Zodra deze producten in prijs beginnen te zakken komen de enorme schulden van deze banken boven, en komen de tegenstellingen in het systeem boven.
Als spreekbuis van het financieel kapitalisme van de Londense City geeft de Financial Times vaak een degelijke en eerlijke analyse van economische en politieke perspectieven, weliswaar vanaf de andere kant van de barricades. In tegenstelling tot de newspeak in de populaire pers, is de hoofdfunctie van een krant als de Financial Times het informeren van haar lezers-kapitalisten:
‘De nationalisatie van AIG wordt gedreven door de angst voor het feit dat het failliet van AIG zou betekenen dat geen bank nog een andere bank zou vertrouwen, al dan niet terecht, en dit doorheen het hele financiële systeem van Amerika en de wereld. Het zou betekenen dat geen enkele financiële instelling nog geld zou lenen aan een andere instelling. Krediet voor gewone gezinnen en niet financiële bedrijven zou het volgende dominoblokje geweest zijn, en voila, financieel armageddon.'
De tendentiële daling van de winstvoet en een marxistische analyse van de crisis
In ‘Het Kapitaal' verbindt Karl Marx kapitalistische crises met de tendens tot het verminderen van de winstvoet, dat is de meerwaarde per eenheid geïnvesteerd kapitaal. Om deze tendens te ontdekken verdeelde Marx het geïnvesteerd kapitaal in twee delen: constant kapitaal dat geïnvesteerd wordt in het productieproces (gebouwen, grondstoffen,...), en variabel kapitaal dat geïnvesteerd wordt in lonen. Meerwaarde kan enkel bekomen worden van de werkenden, niet van de machines. Meerwaarde is de waarde van het werk dat door de arbeider verricht wordt, maar niet betaald is in loon. Dit is de bron van winst voor de kapitalist. Als bijvoorbeeld vast kapitaal toeneemt door in nieuwe machines te investeren betekent dit dat voor dezelfde meerwaarde er in totaal meer kapitaal geïnvesteerd is. Ondanks het feit dat het productieproces wel verbeterd is, daalt de winstvoet. Dit kan zich bijvoorbeeld uiten via prijsdalingen, denk aan computers.
De daling van de winstvoet is een tendens, geen wetmatigdheid. Er zijn verschillende factoren die de daling van de winstvoet tijdelijk kunnen tegengaan. Marx noemde bijvoorbeeld intensere uitbuiting van arbeid (werkdruk), het matigen van lonen onder hun waarde, het goedkoper maken van elementen van het constant kapitaal enzovoort.
Deze tendens tot het verminderen van de winstvoet vormt een enorme contradictie in het kapitalisme. Door concurrentie worden kapitalisten permanent gedwongen om steeds meer constant kapitaal in te zetten (bijvoorbeeld door investeringen in technologie en machines). Daardoor daalt de winstvoet en krijgt de kapitalist steeds minder terug voor zijn investeringen. Dit artikel is niet de plaats voor een uitgebreide bespreking van de economische theorie van het marxisme, daarvoor verwijzen we u naar de uitstekende reeks artikelen van econoom Mick Brooks. De huidige crisis heeft haar oorsprong in de financiële sector, een sector die momenteel het kapitalisme domineert. Volgende citaat van "Het Kapitaal" is veelzeggend:
"Er is steeds meer concentratie, omdat voorbij een bepaald punt een groot kapitaal met een lage winstvoet meer winst genereert dan een kleine kapitaal met een hoge winstvoet. Deze groeiende concentratie leidt op haar beurt voorbij een bepaald punt tot een nieuwe daling in de winstvoet. De massa kleine gefragmenteerde kapitalen worden daarbij gedwongen om risico's te nemen: speculatie, krediet zwendel, aandelen zwendel, crises" (Het Kapitaal volume III (1894), pagina 359)
Marx identificeert hoe concentratie (het groeperen van meer en meer kapitaal onder de controle van minder en minder kapitalisten, neiging tot monopolie) een drijvende kracht is achter de dalende winstvoet, en hoe deze dalende winstvoet kapitalisten ertoe aanzet hun winsten te zoeken in speculatie. Ondanks de toenemend complexe types van effecten - waarvan er velen niet begrepen worden door zij die er in handelen - zijn ze eigenlijk niets meer dan stukjes papier met verzonnen getallen erop. In dit tijdperk van gigantische monopolies, waar 500 bedrijven 45% van de wereldeconomie controleren is het niet verbazingwekkend dat het steeds moeilijker wordt om grote winsten te boeken zonder "riskante" financiële activiteiten (lees: zonder te gokken met andermans geld).
De leugen van de "vrije markt"
De Amerikaanse overheid zal miljarden dollars blijven spenderen in een poging om het systeem te redden. Het Congres keurde ondertussen een pakket van 700 miljard dollar goed, uiteraard allemaal belastingsgeld. De leugen van de zogenaamde "vrije markt" komt boven. Als het zwaar wordt zijn de reuzen van het financierkapitalisme maar al te blij met overheidsinterventie of zelfs nationalisaties... als het hen goed uitkomt.
"Als financiële reuzen zoals AIG te groot en te belangrijk zijn om failliet te gaan, maar dom genoeg om in situaties te raken waaruit ze gered moeten worden, wat is dan nog het argument om privé bedrijven dergelijke handelingen te laten doen? Is het de realiteit van het moderne financierkapitalisme dat grote private bedrijven enorme private winsten maken wanneer alles goed gaat, maar gered worden met tijdelijke publieke overname als het slecht gaat, waarbij de belastingsbetaler alle risico's en verliezen overneemt?
"Als dat zo is, waarom deze activiteiten niet permanent onder publiek bezit brengen? Er is reeds lang een debat dat er niet echt een argument is om privé eigendom van depositobanken te verdedigen, omdat deze instellingen niet veilig kunnen bestaan zonder een garantie die het spaargeld waarborgt en/of een garantie om in te grijpen in noodgevallen, twee garanties die uiteindelijk onderschreven moeten door de belastingsbetaler." (Willem Buiter, ‘Goodbye capitalism American-style', Financial Times, 18 september 2008)
Willem Buiter is de voormalige hoofdeconoom van de Europese Bank voor Wederopbouw en Ontwikkeling (EBRD) en voormalig lid van de Bank of Engeland. Voor hem zijn depositobanken een sleutelonderdeel van de financiële structuur omdat ze investeringsbanken en andere gelijkaardige instellingen toelaten megawinsten te maken. Daarom mogen deze banken niet toevertrouwd worden aan de private sector. Dat kan tellen qua vertrouwen in privé ondernemersschap! In feite roepen de meeste commentatoren op voor tenminste een sterk verbeterde regulatie van de financiële markten.
Gevolgen voor de financiële sector
Het is duidelijk dat deze recessie niet van korte duur zal zijn. Hoewel de koersen af en toe zullen stijgen is de globale economische prognose ronduit slecht. Een onmiddellijk gevolg is dat onafhankelijke investeringsbanken, die banken dus die zich niet bezighouden met gewone spaarrekeningen maar wel met het maken van megawinsten door stukjes papier te ruilen, zullen ophouden te bestaan. De laatste overblijvende Amerikaanse investeringsbanken, JP Morgan en Goldman Sachs, hebben zich akkoord verklaard om "bank holdings" te worden. Dit wil zeggen dat ze permanent toegang hebben tot geld van de Federal Reserve, en dus de mogelijkheid hebben om gered te worden als ze failliet gaan. Dit wil ook zeggen dat ze normale banken worden, en dus alle regelgeving op dat gebied aanvaarden. In het huidige klimaat kunnen investeringsbanken gewoon niet op zichzelf overleven.
Dit wil niet zeggen dat JP Morgan en Goldman Sachs niet meer kunnen opgeslokt worden door depositobanken. Het is vaak het geval dat in tijden van financiële crisis het proces van monopolisering en concentratie acuter wordt: de fusie in Groot-Brittannië van Lloyds TSB en HBOS is daar een goed voorbeeld van. We verwachten nog meer overnames en fusies.
Gevolgen voor de klassenstrijd
De gebeurtenissen in de financiële markten lopen altijd voor op de gevolgen voor de reële economie. Deze gevolgen zullen snel genoeg merkbaar zijn in de vorm van banenverlies omdat bedrijven zullen gaan ‘rationaliseren' om hun winsten veilig te stellen, in de vorm van het verkopen van de huizen van wie zijn lening niet kan terugbetalen (dit is al bezig), in de vorm van kleine bedrijven en winkels die niet aan krediet zullen raken voor investeringen,... Dit zal aanvankelijk tot een sfeer van depressie leiden, maar die sfeer zal snel vervangen worden door een uitbarsting van woede. Zelfs nu veroorzaakt het Amerikaanse plan van 700 miljard dollar (5000 dollar per Amerikaan) in brede lagen van de bevolking grote woede.
Een ander opmerkelijk artikel in de Financial Times waarschuwt voor deze mogelijkheid. De auteur probeert de redenen voor het gebrek aan klassenstrijd in de recente Amerikaanse geschiedenis uit te leggen, en ze probeert uit te leggen waarom dit allemaal op het punt staat te veranderen. Omdat we het in grote lijnen eens zijn met deze analyse van de Financial Times, citeren we hier een groot deel van het artikel:
"Voor het grootste deel van de voorbij eeuw nam de kloof tussen de inkomens af, zelfs terwijl de economie groeide. Terwijl in 1916 de rijkste 0,01% van de Amerikanen ongeveer 4,5% van de totale loonsmassa naar huis namen, was het aandeel van dezelfde 0,01% tot 0,5% geslonken. In de jaren '70 keerde de trend echter om. In 1998 had die 0,01% 3% van het totale loon, en het deel van die kleine elite is sindsdien alleen maar toegenomen."
"Ondanks het feit dat de kloof tussen arm en rijk zo groot werd als de Grand Canyon bleven de Amerikaanse burgers het kapitalisme steunen, ten dele vanuit de overtuiging dat met genoeg ambitie en inspiratie iedereen een miljonair kan worden. Zoals een Europese beleggingsmanager het zei: ‘in Europa benijden mensen de rijken; in de VS hopen mensen rijk te worden'"
"De Wall Street crash van de afgelopen dagen - en een prijskaartje dat een biljoen dollar belastingsgeld benadert om de rommel op te ruimen - heeft die analyse echter radicaal ondergraven. Het zijn niet enkel de ‘Wal-Mart moeders', een populaire doelgroep deze verkiezingen, die de hebzuchtige CEO's beschuldigen van de economische problemen. Zelfs in Wall Street zelf beschuldigt iedereen die niet bovenaan zit de bazen helemaal bovenaan."
"De laatste keer toen inkomensongelijkheid piekte in Amerika - het einde van de 19e eeuw en het begin van de 20e eeuw - voedde de ontevredenheid van de bevolking de opkomst van de People's Party, een van de meest succesvolle derde partij bewegingen in de Amerikaanse geschiedenis. Tot dusver hebben we nog geen drastische herschikking van het politieke landschap gezien, maar klassenpolitiek is een krachtige geest, en voor de eerste keer in lange tijd hebben Amerikaanse mensen de geest uit de fles gelaten." (Chrystia Freeland, ‘Bosses' greed releases class war', Financial Times, 24 september 2008)
Het heeft niet lang geduurd voor die voorspellingen uitkwamen. Volgens een artikel op de portaalsite LabourStart, de onafhankelijke website voor syndicaal nieuws, riepen Amerikaanse vakbonden op voor een protest tegen het 700 miljard dollar plan voor donderdag 25 september. Hoewel de oproep slechts de 23e gelanceerd werd, daagden toch verschillende honderden mensen op (zie http://cityroom.blogs.nytimes.com/2008/09/25/union-leaders-assail-bailout-plan/ en http://www.reuters.com/article/domesticNews/idUSTRE48O8KJ20080926). Dit is slechts een voorsmaakje. De Amerikaanse werkende klasse, zo lang inactief, komt in beweging.
Waar staan wij?
Als socialisten geloven we dat de controle over de economie niet moet overgelaten worden aan de anarchie van de kapitalistische markt. We zijn gedegouteerd door de manier waarop de werkende klasse wordt gevraagd om de rekening te betalen voor deze catastrofe, terwijl de parasieten die miljoenen hebben verdiend er zonder iets vanaf komen. Alvorens de belastingsbetaler wordt gevraagd om met een enkele cent over de brug te komen, moeten de rekeningen leeggemaakt worden van deze directeurs, financiële "adviseurs" en handelaars wiens winsthonger dit krankzinnige systeem voortdrijft. Het kan niet door de beugel dat ze tijdens de vette jaren gigantische winsten kunnen maken en bonussen krijgen, maar in de magere jaren gered worden door de gewone mensen. Als wij gewone mensen een "leverage" van 27:1 hadden, dan zouden de deurwaarders en agenten snel op onze deur staan bonken om alle inboedel in beslag te nemen. Dat moet ook gelden voor deze parasieten.
Ook moeten nationalisaties niet uitgevoerd worden simpelweg met het idee om ze later opnieuw ongedaan te maken en te privatiseren als de zaken weer beter gaan. Het kapitalisme heeft gefaald om ons een degelijke levensstandaard en veilige toekomst te bieden, en dit falen zal miljoenen mensen over de hele wereld in armoede drijven. Ja, we moeten de banken nationaliseren, maar als we er voor betalen moeten we er ook van kunnen profiteren: deze nationalisaties moeten een onderdeel uitmaken van een streven naar een geplande economie, onder democratische controle van werknemersraden, voor de behoeftes van de mensen, en niet voor de winsten van enkelen.
