Het coronavirus is de katalysator geworden voor een krach op de aandelenbeurzen, met overal drastische verliezen op ‘Zwarte Maandag’. De recente epidemie is een historisch toeval dat de diepe ziekte heeft aangetoond in het kapitalistisch systeem, dat op enig moment in een nog diepere recessie dreigt te vallen dan in 2008, zo legt Rob Sewell (redacteur van Socialist Appeal) uit.
“Mensen rennen angstig weg,” zei Andrew Sullivan, directeur bij effectenmakelaar Pearl Bridge Partners in Hong Kong, terwijl het kapitalistisch systeem voor een economische meltdown staat.
Dit is een herhaling van Zwarte Maandag. Aandelenbeurzen over de hele wereld, van Londen tot Tokio, zijn in vrije val. Alles wijst op een herhaling van 2008 maar op een hoger niveau. Met andere woorden, we staan aan de afgrond van een diepe wereldwijde crisis.
“Hun economische problemen zullen zich verspreiden, net als het virus,” stelt Ray Dalio, de miljardair-kapitalist, in een scherpe observatie.
Europese aandelen zakten vandaag weg na de opening, met de Londen FTSE 100 op een verlies van 7,7 procent en op weg naar zijn slechtste dag sinds de economische crisis van 2008-09. De Wall Street S&P 500 stortte zeven procent omlaag, wat een handelsstop van 15 minuten veroorzaakte en de voorzet gaf voor de zwaarste neergang sinds de financiële crisis in 2008. De Duitse DAX en Franse CAC 40 verloren meer dan zes procent, terwijl de Stoxx Europa 600-index, die de grootste bedrijven van de regio volgt, bijna acht procent verloor. Ruwe olie was op weg naar de grootste prijsval in één dag sinds de Golfoorlog van 1991.
De groei in China is aan het instorten, van 6 procent naar 2 procent en waarschijnlijk tot onder nul, voor de eerste keer sinds 1976. Export is ingestort en import is afgenomen. In februari noteerde de maakindustrie zijn snelste neergang ooit gemeten. Recente data uit de Financial Times stelden de economische capaciteitsbenutting op zo weinig als 20 procent. In het verleden was China het motorblok van het wereldkapitalisme. Nu gaat het achteruit, met calamiteuze consequenties. Europa gaat richting een recessie, net als Japan. De “opkomende economieën” staat een enorme krimp te wachten.
De OECD heeft al gewaarschuwd dat de wereldgroei kan wegzakken tot 1,5 procent, maar zelfs dit lijkt optimistisch.
“Het ergste voor de economie volgt nog over de komende maanden,” volgens Joachim Fels, wereldwijd economisch adviseur bij de Amerikaanse effectenbeheerder Pimco. Hij voegde toe dat een recessie in de VS en de eurozone in de eerste helft van dit jaar nu “een duidelijke mogelijkheid” was en dat Japan zich er “zeer waarschijnlijk” al in één bevond.
Meneer Fels loopt duidelijk achter de feiten aan. De neergang voltrekt zich voor onze ogen. Alle zombiebedrijven die levend worden gehouden door rentes van tegen de nul staan op het punt ten onder te gaan.
Nauwkeuriger is het commentaar van Tom Holland, analist bij Gavekal Research. “Als je je ooit hebt afgevraagd wat er zou gebeuren als iemand een handgranaat in een bloedbad zou gooien, dan weet je het nu. Het is niet fraai,” zei hij.
Ziekte in het systeem
De epidemie van het coronavirus is niet de oorzaak van de crisis, maar het is een trigger die een economische kettingreactie in gang heeft gezet. Deze zal intenser worden naarmate er meer sectoren door de crisis worden gegrepen. Het zal net als de nucleaire meltdown in Chernobyl zijn, waarbij het proces, eenmaal gestart, niet meer kon worden tegengehouden.
Het virus werkt als een trigger op dezelfde manier als hoe de oliecrisis van 1973 aanleiding gaf tot de wereldwijde neergang van 1974, of hoe het barsten van de dot-com-bubbel aanzet gaf tot de recessie van 2000-2001, of de subprime-crash tot de crisis van 2008-9. Zelfs de crisis van 1929-33 werd voorafgegaan door de crash van Wall Street, het gevolg van eerdere speculatie. Ze dienden allemaal op hun eigen manier als de katalysator voor een diepe economische crisis, die reeds in de maak was. De trigger had van alles kunnen zijn, elk toeval had deze rol kunnen spelen.
Alle maatregelen die de centrale banken namen om het zogenaamde “herstel” te verlengen – het langste herstel ooit gemeten – zullen in hun tegenovergestelde veranderen. Ze hebben in feite alle munitie voor het voorkomen van de volgende crisis reeds verbruikt. Maar wanneer de crisis eindelijk komt, zal die veel erger zijn dan in het verleden. Dit is wat nu gebeurt.
Het niveau van overheidsschulden is wereldwijd enorm gegroeid sinds de crisis van 2008, tot hoogtes nooit eerder gezien in vredestijd. Een analyse van Deutsche Bank laat zien dat de grote economieën van de wereld astronomisch hoge schulden hebben, de hoogste in 150 jaar, die onhoudbaar zijn geworden.
Volgens de Financial Times suggereren schattingen dat de wereldwijde schulden meer dan 250 biljoen dollar bedragen, gelijk aan een forse 320 procent van het wereldwijde bruto binnenlands product, waarvan de helft zich in Japan, China en de VS bevindt. Dit is een kaartenhuis dat op instorten staat. Nu staan ze voor het vooruitzicht enorme bailouts te moeten uitvoeren, die niet op een slechter moment hadden kunnen komen.
“Door hun agressieve acties over het afgelopen decennium hebben centrale banken zichzelf in feite veroordeeld tot continue interventies in de markten voor staatsobligaties. Je zou kunnen zeggen dat ze voorbij het point of no return zijn,” zei Jim Reid van Deutsche.
Met rentepercentes tegen de nul verkeren sommige banken in ernstige problemen, aangezien hun winstmarges worden gedrukt. De Fed heeft zojuist zijn rente gekort en andere zullen waarschijnlijk volgen, maar dit zal geen verschil uitmaken voor de bredere economie en zal sommige banken verder ondermijnen. Maar ze hebben geen alternatief. Terwijl JP Morgan dikke winsten boekt, hebben andere verloren, zoals de Bank of America, met zijn goedkope basis van deposito’s, die 80 miljard dollar in marktkapitalisatie verloor binnen enkele weken. Silicon Valley Bank verloor meer dan een derde van zijn waarde. Er zijn 5.200 banken, klein en middelgroot, in de VS, die op het punt staan zwaar getroffen te worden en weldra verzwolgen zullen worden door de grote banken.
De verspreiding van globalisering, die voordelig was voor het kapitalisme door de wereldhandel te versterken, werkt nu de andere kant op. De uitgebreide bevoorradingsketens, de just-in-time-productielijnen, staat enorme disruptie te wachten. Alle factoren die de boom versterkten, veranderen dialectisch in hun tegenovergestelde.
Volgens Resilinc, een in Californië gebaseerde groep die miljoenen onderdelen volgt om de bevoorradingsketens in kaart te brengen, hebben ze ontdekt dat ongeveer 1.800 vervaardigde onderdelen worden gemaakt in de delen van China die nu onder quarantaine staan.
“Het engste wat we zien is dat de grootste aantallen onderdelen [die gemaakt worden in en rond Hubei] dopjes en weerstandjes zijn – kleine dingetjes waar niemand om geeft – plus thermische componenten, plastics en harsen en plaatmetaal,” zei Bindiya Vakil, de chief executive van Resilinc.
Dit is het moderne equivalent van een spaak in het wiel steken. Of het klappen van de vleugels van een vlinder dat een orkaan veroorzaakt aan de andere kant van de wereld.
Ze waarschuwde dat “geen bevoorradingsketen ongedeerd zal blijven” en voorspelde verder dat 70 procent van de maakbedrijven wereldwijd toegang zou kunnen verliezen tot incidentele onderdelen. Ford bevond zich in 2011 in deze positie en werd, naast anderen, gedwongen om fabrieken te sluiten.
Zoals Peter Hasenkamp, die betrokken was bij het bevoorradingsplan voor de Tesla Model S, zei: “Er zijn 2.500 onderdelen nodig om een auto te maken, maar slechts één om hem niet te maken.”
Meltdown
Met deze economische meltdown, verergerd door het coronavirus, dat dreigt een pandemie te worden, lijken de centrale banken en overheden hulpeloos.
Ray Dalio, de miljardair en mede-voorzitter van Bridgewater Associates, gaf een botte, maar realistische waarschuwing: “Terugkijkend naar de periodes in de geschiedenis waarin deze samenloop van omstandigheden zich voordeed,” zei hij onheilspellend, “was de laatste keer in de jaren 1930”.
“Iedereen die verstand van zaken heeft en eerlijk is, zal je vertellen dat de negatieve economische gevolgen van de uitbraak van het coronavirus waarschijnlijk groot zullen zijn, dat monetair beleid er niet veel tegen zal doen, en dat coördinatie tussen politiek leiders en centraal bankiers zowel essentieel als onwaarschijnlijk is,” schreef hij.
“Terwijl de opkomst van het coronavirus, met de economische schok die het zal veroorzaken, een verrassing is, zijn enkele dingen al een tijdje overduidelijk... het was helder dat er een economische neergang zou komen, op een dag, door één of andere trigger.” (Financial Times, 9/3/20)
Wat hij zegt is absoluut correct. Deze crisis wordt groot. Op dezelfde schaal als in de jaren 1930. Maar het beleid dat de kapitalisten normaliter zouden gebruiken om ermee om te gaan, is nu grotendeels nutteloos. De situatie in de wereld is nog nooit zo precair geweest. Bovendien is het coronavirus een “ongeluk” en zou het alleen moeten worden beschouwd als een “trigger”, aangezien de economische crisis op een bepaald moment onvermijdelijk was.
Hij vervolgt: “Bedenk nu de optelsom van de twee schokken, de uitbraak en de economische, en waar dat toe zal leiden. Bedenk dat vele bedrijven te maken zullen krijgen met slopende omzetdalingen, dat sommige teveel schuld hebben, door langdurig goedkoop krediet en andere incentieven om te lenen, en dat ze daardoor gedwongen zullen zijn om betalingen aan hun werknemers en schuldeisers op te schorten.”
Met andere woorden: het bedrijfsleven zal de lonen verlagen en hun schulden niet betalen. Er zullen vele faillissementen zijn, die weer elders een effect zullen hebben. Ze zijn doodsbang dat, doordat bedrijven hun schuldbetalingen niet meer voldoen, de bedrijfsobligatiemarkten gemakkelijk vast kunnen lopen – en deze kampen reeds met stijgingen in de leverage-niveaus en de algemene schuldenlast. “Financiële spanningen die de recessie verergeren, zijn een groot risico,” zei Adam Slater, leidend econoom bij Oxford Economics.
Terwijl de Fed de rentes een klein beetje verlaagt en deze waarschijnlijk verder richting de nul zal brengen, probeert de Europese Centrale Bank (ECB) een inhaalslag te maken. Nadat ze een paar weken geleden nog zeiden dat de toekomst er voor de Europese economie rooskleurig uitziet, staan ze nu voor een recessie, met eenderde van de bevolking van Italië al in lockdown. De economieën van Frankrijk en Italië krompen beide in het laatste kwartaal van vorig jaar, terwijl die van Duitsland even groot bleef. Voor de economie van de eurozone, die met 1,2 procent in 2019 al was weggezakt naar de langzaamste groei in zeven jaar, kon de crisis nauwelijks op een slechter moment komen.
“De vraag voor de hoofdprijs is: hoe lang zal hij duren?” zei Jörg Asmussen, een voormalig hoofdeconoom van de ECB. “Is het tijdelijk? Hoeveel maanden voordat er een V-vormig herstel begint?”
Zolang er leven is, is er hoop. Ze denken dat alles na een paar maanden weer terug bij normaal zal zijn. Gegeven de schaal van deze crisis, en dit is nog slechts het begin, denken velen aan negen maanden of een jaar. Maar we bevinden ons in onverkend gebied.
Christine Lagarde, het hoofd van de ECB, bevindt zich tussen wal en schip. In tegenstelling tot de Fed heeft de ECB de rentes op nul gehouden en heeft deze nu geen middelen meer. De rentes werden zelfs in september al verlaagd tot een diepterecord van min 0,5 procent. Dit komt erop neer dat jij de bank moet betalen om je geld te stallen!
Lagarde zelf zei onlangs dat dit “het bereik significant verkleind heeft” voor het verder verlagen van de rentes. Nee, echt? En deze mensen zijn de topstrategen van het kapitaal. Geen wonder dat er binnen de ECB openlijke meningsverschillen over het beleid zijn geweest. Wanneer je aan de rand van een uitbarstende vulkaan staat, is helder denken moeilijk.
De financiële markten geloven dat de ECB gedwongen zal zijn om in actie te komen. Ze rekenen op een verdere zielige verlaging van de rentes tot min 0,6 procent. Maar dit zal ze geen uitweg bieden. Dit wanhopige beleid is als het nemen van steroïden, die zeer effectief kunnen zijn in kleine doses, maar niet op de lange termijn, doordat ze het systeem verzwakken. Simpel gezegd, de drugs werken niet.
Ze praten over gerichte leningen aan bedrijven, maar dit is alsof je een zwerm sprinkhanen te lijf gaat met een vliegenmepper. Het laat zien hoe onmachtig ze zijn tegenover deze crisis van het kapitalisme.
Dit lijkt op een herhaling van de crisis van 2008, maar mogelijk dieper. Toentertijd zijn ze er wel in geslaagd het kapitalistisch systeem van een bailout te voorzien en een nieuwe depressie te vermijden. Dat was mede dankzij de kolossale middelen die werden geïnvesteerd in de Chinese economie, die de wereldeconomie boven water hield.
Geen uitweg
Vandaag zijn er verhoogde spanningen over handel en wordt er een beginnende handelsoorlog gevoerd tussen China en de Verenigde Staten, ondanks een breekbare overeenkomst; en tussen de Verenigde Staten en Europa. Met een instorting van de wereldeconomie en de wereldhandel zullen de kapitalistische machten proberen aan hun problemen te ontkomen door ze op anderen af te wentelen. Dit kan leiden tot een verarm-uw-buurman-beleid, en tot competitieve devaluaties. Dit is wat er gebeurde in 1930, samen met de invoering in de VS van de Smoot-Hawley Tariff Act en het openen van een handelsoorlog. Dit was desastreus en eindigde met de wereldwijde depressie van de jaren 1930.
Dit kan gemakkelijk gebeuren nu met Trump in het Witte Huis, die een “America First”-beleid voert. Zijn instincten wijzen naar protectionisme, wat heel gemakkelijk een recessie in een depressie kan veranderen. Zodra het begint, zal het extreem moeilijk zijn te stoppen. Het zal een kettingreactie zijn, waarbij andere landen ook protectionisme voeren om hun belangen te beschermen.
We zien al een handels(prijzen)oorlog tussen Saoedi-Arabië en Rusland, en tussen Rusland en de Verenigde Staten, over olieprijzen, waarbij de prijs van ruwe olie gevallen is van $65 per vat naar $30 per vat vandaag. Het is de grootste prijsval geweest sinds de Golfoorlog in 1991, maar hij kan nog veel verder vallen, mogelijk tot $20. We bevinden ons op een veel scherper neergaand traject.
Er is een debat gaande onder de bourgeois economen over welk soort crisis we hebben, een aanbodscrisis, een vraagcrisis, simpelweg een financiële schok, of een soort combinatie van de drie?
Ze zijn niet in staat te begrijpen dat dit een klassieke crisis van het kapitalisme is. Ze zijn onderwezen en opgevoed met het begrip dat het kapitalisme nooit onderworpen kan worden aan diepe crises. Ze hebben niets geleerd van de instorting van 2008: de diepste crisis uit de geschiedenis van het kapitalisme.
Hun dilemma werd opgesomd door Martin Wolf, hoofdeconoom bij de Financial Times in het midden van 2009:
“Vandaag worstelen ze met de diepste recessie sinds de jaren 1930, een bankensysteem dat overleeft op overheidssteun en het gevaar van deflatie. Hoe heeft het zo fout kunnen gaan?”
Hij ging verder: “De meesten van ons – ik was er één – dachten dat we eindelijk de Heilige Graal hadden gevonden. Nu weten we dat het een luchtspiegeling was.” (FT, 6/5/09)
Crisis onvermijdelijk
Het was Karl Marx die de tegenstrijdige wetten van de kapitalistische economie blootlegde, wat anathema is voor de bourgeois economen. Ze zijn beïnvloed door de Franse econoom Jean-Baptiste Say, die het idee van economisch evenwicht onder het kapitalisme verdedigde. Maar zo’n evenwicht bestaat niet.
De hedendaagse economen, zoals David Ricardo voor hen, “kunnen niet toegeven dat de kapitalistische productiewijze in zichzelf een barrière voor de vrije ontwikkeling van de productiekrachten bevat, een barrière die naar het oppervlak rijst tijdens crises en, met name, bij overproductie, het basisfenomeen in crises” zoals Marx het uitdrukte. (‘Theories of Surplus-Value, part 2’, pp. 527-528 - onze vertaling)
De ontwikkeling van het kapitalisme bevat binnen zichzelf de zaden van een instorting. Ze kunnen het kapitalistisch systeem gaande houden door middel van krediet en andere kunstmatige middelen, maar vroeg of laat bereikt het zijn limieten. “Bank en krediet [werden] het krachtigste middel om de kapitalistische productie voorbij de eigen grens te tillen,” legde Marx uit. Maar hij voegde er veelzeggend aan toe “ en één van de meest effectieve vehikels van crisis en bedrog.” (Kapitaal Deel 3 - www.marxists.org Nederlandse vertaling).
Opnieuw legt hij uit: “In een productiesysteem, waar de samenhang van het reproductieproces op het krediet berust, wanneer daar het krediet plotseling ophoudt en er alleen nog contante betaling geldt, moet er klaarblijkelijk een crisis optreden, een hevige stormloop naar betaalmiddelen. Op het eerste gezicht lijkt daarom de hele crisis, een krediet- en geldcrisis.” (Ibid.)
De productiekrachten onder het kapitalisme zijn de markt ontgroeid. Er is een enorme voorraad aan auto’s, staal, aluminium en andere handelswaren, en er zijn zelfs nog meer fabrieken die inactief zijn of langzamer werken doordat er geen bestellingen zijn. De bourgeois economen noemen dit “overcapaciteit”. Maar het is een reflectie van overproductie en het feit dat het systeem zijn limieten heeft bereikt. Dat is waarom ze slechts 80 procent van de capaciteit kunnen gebruiken in een boom en slechts 70 procent in een neergang. In november 2019 was de capaciteitsbenutting in maakindustrie in de VS 75,1 procent. In China was de industriële benutting 76,1 procent voor het derde kwartaal van 2019, wat een wijdverbreide overcapaciteit weerspiegelt, zelfs tijdens een “herstel”.
Dit is een weerspiegeling van een organische crisis van het kapitalistisch systeem. Privaat bezit en de natiestaat zijn absolute ketenen geworden op de ontwikkeling van de samenleving. De basis van crisis in het kapitalisme is waar het systeem zijn limieten bereikt. Volgens Marx is de barrière voor de ontwikkeling van kapitaal het kapitaal zelf. De werkende klasse kan niet het product terugkopen dat ze produceert. Terwijl de kapitalisten de contradictie kunnen overkomen door de meerwaarde als kapitaal te investeren, bevordert dit enkel de productieve capaciteit en leidt het tot meer productie. De markt kan dit niet bijbenen en op een gegeven punt is er een crisis van overproductie.
De basis voor een kapitalistische crisis is gelegd in de voorgaande periode. Maar om deze te laten plaatsvinden is er een “toeval” nodig om het systeem over de rand te duwen. Dit is wat er nu gebeurd is. Alle factoren die de boom bevorderden zijn nu samengekomen om de recessie voort te stuwen, of zelfs een depressie. Gegeven al het ontvlambare materiaal dat wereldwijd bestaat, kan deze instorting verwoestend zijn.
Zo’n scenario zal overheden overal verbrijzelen. Zij zullen proberen om de werkende klasse te laten betalen voor de crisis, zoals in 2008-20, met het tijdperk van bezuinigingen. Maar de werkende klasse zal terugvechten. Meer dan ooit tevoren zal de kwestie van het omverwerpen van het kapitalisme de gedachten van de massa’s binnenkomen. Revolutionaire bewegingen zullen aan de orde van de dag zijn.
