Het Syrische regime is ingestort. Bashar al-Assad is het land ontvlucht. Zijn leger is ontwapend en zijn regering heeft gecapituleerd. De gevangenissen zijn onder de voet gelopen en duizenden zijn vrijgelaten. Ondertussen zijn duizenden Syriërs de straat op gegaan om feest te vieren.
Het machtsvacuüm wordt opgevuld door lokale milities en krijgsheren die verschillende plaatsen in het land hebben ingenomen. Druzische milities hebben As Suwayda en nabijgelegen plaatsen in het zuiden overgenomen. Door de VS gesteunde milities in Al-Tanf rukken op naar het midden van het land en Iraanse milities hebben zich naar verluidt teruggetrokken uit Deir Ezzor en de controle overgedragen aan Koerdische SDF-strijders. Ondertussen hebben Russische troepen zich teruggetrokken naar de westelijke kustgebieden, samen met restanten van het leger van Assad.
Ondanks al het gepraat over een inclusieve overgangsregering, is het de islamistische Hayat Tahrir al-Sham (HTS) die ontegensprekelijk naar voren is gekomen als de dominante kracht in het huidige Syrië. Wat ogenschijnlijk begon als een beperkte militaire operatie op het platteland van Aleppo door de groep, ontwikkelde zich al snel tot de ontmanteling van het Syrische leger en de Syrische staat. Tot hun eigen verbazing en die van hun steunpilaren in Ankara, sneed de islamistische aanval met gemak door Syrië heen.
Voorlopig lopen de emoties hoog op in het Midden-Oosten. Velen juichen over de val van Assad, terwijl anderen wanhopen over de terugkeer van islamistische reactionairen en het vooruitzicht van verdere instabiliteit. Onze taak als communistische revolutionairen is echter, om de woorden van Spinoza te herhalen, niet om te bespotten of te betreuren, maar om te begrijpen.
De islamisten die het land hebben overgenomen hebben veertien jaar lang zonder succes tegen het regime gevochten. Nu is het ze binnen tien dagen gelukt het regime ten val te brengen. Niemand had dit verwacht. Dit vraagt om uitleg. Welke krachten zaten er achter het uiteenvallen van Syrië?
Nogmaals over de Syrische 'rebellen’
Het is moeilijk om niet je neus dicht te knijpen als je de westerse pers leest over Syrië. Dezelfde media die regelmatig de 'barbaarsheid' van groepen als Hamas en Hezbollah aan de kaak stellen, en die het met bloed doordrenkte regime van Israël trots prijzen als de 'enige democratie in het Midden-Oosten', schilderen HTS en haar bondgenoten nog steeds in de meest respectabele en zelfs inspirerende termen af als 'rebellen'.
Deze 'rebellen' werden ooit de 'gematigde rebellen' genoemd door het Westen. We hebben vaak de vraag gesteld: “gematigd ten opzichte van wat?”. Die vraag werd nooit beantwoord. Wat werd bedoeld was dat dit islamistische jihadistengroeperingen waren die 'gematigder' zouden zijn dan de Islamitische Staat-maniakken die Irak en Syrië teisterden tussen 2014 en 2019.
In werkelijkheid gaat de oorsprong van HTS terug tot diezelfde Islamitische Staat (IS) en het internationale islamistische Al Qaida netwerk. Haar verschillen met IS zijn louter van tactische aard, terwijl ze op alle principiële punten dezelfde reactionaire ideologie delen. Het ontstond in de ondergroei van islamistische groepen die werden bewapend en gefinancierd door de VS, Turkije, Saoedi-Arabië en andere Golfstaten tijdens de acht jaar durende burgeroorlog die begon in 2012.
De groep en haar leider Abu Mohammad al-Jolani veroverden de macht in de noordwestelijke provincie Idlib, waar de beweging werd geïsoleerd door de troepen van Assad en hun bondgenoten. Hier overleefde de beweging alleen dankzij Turkse militaire bescherming en economische steun.
Maar nu de oorlog van Israël in Gaza en Libanon een groot deel van de middelen van Iran en Hezbollah opslokt en de oorlog in Oekraïne de aandacht van Rusland afleidt, is het duidelijk dat de islamisten hun kans schoon zagen om meer grondgebied te veroveren. De Turkse president Erdogan zag dit als een nieuwe kans om zijn invloed uit te breiden naar Syrië, waar hij al lang grootse plannen mee heeft.
Erdogan heeft altijd ambities gehad om Syrië en Noord-Irak te domineren in de vorm van een neo-Ottomaanse heropleving. Hij staat ook vijandig tegenover Koerdische PKK-gebonden troepen die het noordoosten van Syrië controleren, met steun van de VS en de medewerking van het Assad-regime. Tegelijkertijd wordt hij geconfronteerd met een economische crisis in eigen land en wil hij miljoenen Syrische vluchtelingen terugsturen die het Assad-regime niet wil opnemen. Omdat hij zag dat de Russen en Iraniërs elders werden afgeleid, gaf hij dus groen licht aan HTS.
Het staat echter buiten kijf dat de CIA en de Mossad ook op de hoogte zouden zijn geweest van de voorbereidingen voor het offensief en het stilzwijgend of actief hebben gesteund.
“Niemand weet of Iran en het regime verzwakt zouden zijn zonder de recente Israëlische aanvallen in Syrië, die ons in staat hebben gesteld om terug te keren en de gebieden en het land te bevrijden,” vertelde een HTS-bron aan Israëlische media.
Zonder de meedogenloze militaire en economische oorlog tegen Iran en zijn bondgenoten in de regio, zou er niets van de gebeurtenissen van de afgelopen twee weken hebben plaatsgevonden.
Imperialistische interventie
De islamisten kaapten de ontluikende Syrische revolutie van 2011, een feit dat aanvankelijk het regime redde. Geconfronteerd met de terreur van het islamitisch fundamentalisme schaarden de Syriërs zich achter Assad, die gesteund werd door aan Iran gelieerde milities en de Russische luchtmacht. Nu roepen dezelfde jihadistische krachten passiviteit op of worden ze zelfs verwelkomd door grote lagen van de bevolking. Hoe kan dat?
Zoals we al eerder hebben uitgelegd, was Syrië tot voor kort een van de meest geavanceerde samenlevingen in het Midden-Oosten. Na het uitroeien van het kapitalisme in de jaren '70 door een eigenaardige loop van omstandigheden, bereikte het een hoog niveau van industrialisering en modernisering, evenals een hoog niveau van cultuur en welvaart dat het onderscheidde van de meeste van zijn buren.
Het was de invoering van een markteconomie in de jaren 1990 die ervoor zorgde dat armoede en werkloosheid opnieuw in het weefsel van de samenleving kropen. Samen met de externe impuls van de algemene Arabische revolutie vormde dit uiteindelijk de sociaaleconomische basis voor de Syrische revolutie van 2011.
De door het Westen aangewakkerde jihadisten-opstand en de daaropvolgende burgeroorlog verslechterden de situatie dramatisch. Meer dan een half miljoen mensen werden gedood en meer dan de helft van de 21 miljoen vooroorlogse inwoners van het land moesten hun huizen ontvluchten, hetzij naar andere regio's of naar buurlanden. Een hele generatie bleef gebroken en stuurloos achter.
Ondertussen werd de industrie gedecimeerd, evenals vitale infrastructuur, en werd Syrië opgedeeld in stukken onder controle van verschillende imperialistische machten, waardoor het regime afgesneden werd van voormalige landbouwgronden en olievelden. Het BBP van Syrië kromp tussen 2010 en 2020 met meer dan de helft. De ontwrichting van de economie was verwoestend.
Naoorlogse druk
Het westerse imperialisme had de burgeroorlog grotendeels verloren. De jihadi's werden geïsoleerd in de noordwestelijke hoek van het land en overleefden alleen onder de bescherming van het Turkse imperialisme. Amerika behield een zwakke militaire basis in Al-Tanf in het zuiden en zorgde voor patronage over de Koerdische strijdkrachten in het noordoosten. Maar alle grote steden en industriegebieden bleven in handen van Assad.
Het Westen zag Syrië echter als een vijandige, door Iran gesteunde natie en legde het land een reeks genadeloze sancties op om de wederopbouw te verhinderen. Naast wapens waren de sancties gericht op de invoer van energie, de ontwikkeling van infrastructuur en financiële transacties - fundamentele pijlers van de economie. In maart 2022 was het land het op twee na meest gesanctioneerde regime ter wereld.
Ondertussen stapelde het onheil zich op in Syrië, eerst in de vorm van de Libanese bankencrisis - deels te wijten aan de Amerikaanse sancties - de COVID-19 pandemie, rampzalige droogtes en een verwoestende aardbeving in Aleppo in 2023.
Een rapport van de Wereldbank schetst een grimmig beeld van de situatie:
“De economische situatie in Syrië is in 2023 verder verslechterd. De economische activiteit, zoals gemeten aan de hand van de nachtelijke lichtuitstoot, daalde met 1,2% jaar op jaar (j-o-j), vooral langs de westelijke grenzen van Syrië, deels door een verzwakte handelsactiviteit. Uit nachtelijk affakkelen van gas blijkt ook een daling van de olieproductie met 5,5% j-o-j, deels als gevolg van schade aan de infrastructuur door aardbevingen en conflicten. Ondanks een opleving van de landbouwproductie dankzij betere weersomstandigheden in 2023 (ten opzichte van het bijna historische dieptepunt in 2022), heeft het conflict de landbouwsector toch zwaar getroffen: de massale verplaatsing van boeren en de omvangrijke schade aan infrastructuur en irrigatiesystemen hebben geleid tot een daling van de oogstopbrengsten. Conflictgerelateerde verstoringen hebben ook de buitenlandse handel zwaar getroffen. Door de ineenstorting van de binnenlandse industriële en agrarische productie is Syrië nog afhankelijker geworden van invoer. De afhankelijkheid van voedselimporten, die al vóór 2011 een probleem vormde, is door het conflict nog groter geworden. In 2023 is het Syrische pond met 141% in waarde gedaald ten opzichte van de Amerikaanse dollar, terwijl de inflatie van de consumentenprijzen naar schatting met 93% is gestegen. Nu de economie vertraagt, blijven de belastinginkomsten dalen. In reactie hierop hebben de autoriteiten de uitgaven verder teruggeschroefd, met name de kapitaaluitgaven, en blijven ze de subsidieprogramma's aanscherpen.”
Achter deze cijfers gaat een samenleving schuil waarin de basis voor een beschaafd leven voor een groot deel is weggevaagd. Het trotse Syrische volk is voor een groot deel gereduceerd tot een zielig, armoedig bestaan. Meer dan de helft van hen is werkloos en meer dan 90 procent leeft onder de armoedegrens, met minder dan $2 per dag - een stijging ten opzichte van het verwaarloosbare niveau in 2009. Volgens een onderzoek uit 2023 meldde ongeveer 11 procent van de gezinnen in de regio Aleppo dat hun kinderen werkten, voornamelijk vanwege een ontoereikend gezinsinkomen.
De bloedige vingerafdrukken van het imperialisme zijn overal in het land te zien. Het heeft het leven voor miljoenen mensen in Syrië ondraaglijk gemaakt, net als elders in de regio.
Het regime van Assad en zijn helpers
Het Syrische kapitalisme kon geen uitweg uit deze impasse bieden. Rampzalige corruptie en verval teisterden de Syrische staat, die een schim was geworden die enkel overeind werd gehouden door Iraanse en Russische militaire steun. Soldaten werden nauwelijks betaald, officieren voerden grillige beslissingen zonder enige loyaliteit aan het land of zijn leger, en staatsfunctionarissen plunderden onverminderd de rijkdommen. Mensen keken terug op wat ze hadden bereikt na een decennium van burgeroorlog en vonden niets om te vieren. Zoals onze Syrische kameraden me eerder vandaag vertelden:
“De mensen waren wanhopig en niemand was bereid om Assad te verdedigen.”
De overwinning van de islamisten heeft niets te maken met hun kracht, maar eerder met de extreme verrotheid en zwakte van het Assad-regime. Als een rotte appel viel het bij de minste schok.
Hier ligt een voorbeeld van wat er gebeurt als de strijd tegen het imperialisme beperkt blijft tot de grenzen van het kapitalisme. De plannen van het Amerikaanse imperialisme om Syrië te onderwerpen, werden verslagen. Maar de Syrische kapitalistische klasse toonde zich totaal niet in staat om de problemen van het land op te lossen. Integendeel, ze vond het winstgevender om te roven en te stelen van de massa's dan om de samenleving te ontwikkelen en de levensstandaard te verbeteren. Deze mislukking is niet te wijten aan de slechte wil of incompetentie van het regime - het is de aard van het kapitalisme in het huidige tijdperk.
Rusland en Iran, die zichzelf lange tijd afschilderden als anti-imperialisten en verdedigers van een seculier Syrië, zagen zich zonder slag of stoot teruggetrokken. Russische troepen trokken zich terug aan de kust om marinebases en militaire installaties te verdedigen. Iraanse milities trokken zich terug naar Irak.
Dit onthult de beperkingen van Rusland als wereldmacht, dat te dun uitgerekt is om op twee fronten te vechten - in Oekraïne en Syrië. Iran heeft ook duidelijk een klap gekregen na een jaar van conflict met Israël en het Westen. Bovendien, gezien de vijandige anti-regeringsstemming, zou een poging om de controle over Syrië te behouden door middel van gewapend geweld tot het risico hebben geleid dat beide naties gezien werden als bezettingsmachten. Ze zouden overspoeld worden door een nieuwe, sterkere opstand.
Uiteindelijk bleek het oude gezegde van Lord Palmerston waar:
“Naties hebben geen permanente vrienden, noch permanente vijanden, alleen permanente belangen.”
De belangen van Iran en Rusland in Syrië waren die van hun respectieve kapitalistische klassen - niet die van de massa's van Syrië of het bredere Midden-Oosten.
De strijd tegen het imperialisme
Nu is er een nieuw cynisch spel begonnen voor de herverdeling van Syrië en de hele regio. De door het Westen gesteunde oorlogen van Israël in Gaza en Libanon hebben het fragiele evenwicht dat net in het Midden-Oosten was ontstaan, verstoord. De richting van de krachten die nu in beweging zijn, is onmogelijk te voorspellen.
Turkije is duidelijk sterker naar voren gekomen, terwijl Iran en Rusland verzwakt zijn. Dit zal de anti-Iraanse krachten in Irak en Libanon, die beide zeer instabiel blijven, waarschijnlijk aanmoedigen. Er is ook brandbaar materiaal in Jordanië, de Golf en Egypte, dat wacht op een vonk om het in brand te steken.
Het is een bewijs van het extreme cynisme van de imperialisten dat ze de regio liever meeslepen op het pad van barbarij dan hun overheersing erover op te geven. Totdat deze reactionaire kracht is uitgeroeid, zal het zijn gif blijven verspreiden door het Midden-Oosten en daarbuiten.
De les die de Syrische massa's de komende tijd duur zullen betalen, is dat de massa's op geen enkel kapitalistisch regime kunnen vertrouwen om hun belangen te verdedigen in de strijd tegen het imperialisme. Ze kunnen alleen vertrouwen op hun eigen kracht en die van miljoenen arbeiders en armen in de regio en daarbuiten. Zij lijden allemaal onder de crisis van het kapitalisme, dat een totale doodlopende weg voor de samenleving is gebleken.
De strijd tegen armoede en ellende, en tegen onderontwikkeling en imperialisme kan alleen slagen als een strijd tegen de kapitalistische klasse en haar systeem als geheel. De Syrische revolutie en de revolutie in het Midden-Oosten zullen zegevieren als een socialistische revolutie onder leiding van de arbeiders en boeren zelf, of ze zullen helemaal niet zegevieren.