Seksueel geweld en kapitalisme

Sinds het begin van dit jaar werden 17 feminicides (de officiële term van moorden op vrouwen, enkel omdat ze vrouw zijn) gepleegd in België. De laatste in de rij gebeurde op 24 oktober: een vrouw werd toen op straat neergestoken door haar ex-man. In 2019 liep dit cijfer op tot 24 gevallen en in 2017 tot 43. De daders zijn meestal de (ex) echtgenoten/partners van de slachtoffers. Maar deze feminicides zijn slechts het topje van de ijsberg wat seksisme en huiselijk geweld betreft.

Elk jaar registreren de parketten 45.000 klachten wegens huiselijk geweld, terwijl we weten dat lang niet alle huiselijke geweldsdelicten aangegeven worden.

De huidige samenleving is doordrenkt van gender gerelateerd en seksueel geweld. In België worden dagelijks 4 klachten wegens verkrachting geregistreerd, maar dit cijfer is geen juiste weergave van de realiteit. Het is erg moeilijk om de exacte omvang van dit geweld te achterhalen, maar het is veel hoger dan de gemelde klachten.

Volgens een onderzoek van Amnesty International in 2014 werd in België 24,7 procent van de vrouwen tot seks gedwongen door hun echtgenoot/partner, 7 procent door een hiërarchisch meerdere en 13 procent werd verkracht door iemand anders dan hun partner.

Alhoewel de overgrote meerderheid van de seksuele slachtoffers vrouwelijk zijn, is dit niet altijd het geval. Mannen kunnen ook het slachtoffer zijn, vooral als ze minderjarig zijn of LGBTQ+. In België bijvoorbeeld zijn 86 procent van de gerapporteerde verkrachtingen afkomstig van minderjarigen, vooral in de huiselijke kring of op school. Sommige studies schatten dat één op de 10 vrouwen geconfronteerd worden met een verkrachting of een poging ertoe voor ze 18 jaar zijn.

Meestal (80 procent van de gevallen) zijn de daders bekenden van het slachtoffer, in 75 procent van de gevallen blijft het beperkt bij één slachtoffer. We willen hiermee niet impliceren dat alle mannen potentiële verkrachters zijn, we proberen vooral aan te tonen dat verkrachtingen niet het werk zijn van krankzinnige recidivisten die zich in donkere steegjes verbergen om slachtoffers te bespringen. Verkrachting is een grootschalig fenomeen, met slachtoffers en daders in alle lagen van de samenleving. Het is een enorm belangrijk sociaal gegeven.

Seksueel geweld beperkt zich echter niet tot feminicide, verkrachting of gender gerelateerd geweld. Seksueel geweld is overal, zowel op straat, op het werk of op school; het is alomtegenwoordig. 98 Procent van de Belgische vrouwen zijn volgens onderzoek het slachtoffer geweest van seksueel geweld op straat. Op Europees vlak verklaren 60 procent van de vrouwen dat ze geconfronteerd werden met seksisme op het werk.

Dit artikel heeft als doel om vanuit een marxistische visie te begrijpen waar seksueel geweld vandaan komt en hoe we het kunnen bestrijden.

Het kapitalisme en het geweld in algemene termen

Vooraleer we ons verdiepen in ons onderwerp, het seksueel geweld, is het belangrijk om te begrijpen waarom onze samenleving zo van geweld doordrongen lijkt. Overal nemen oorlogen, geweld en terrorisme toe.

Geweld komt niet zomaar uit de lucht vallen, het is ook niet te wijten aan de menselijke natuur. Het kan alleen begrepen worden in relatie tot de samenleving waarin het zich ontwikkelt, in ons geval, de klassenmaatschappij, meer bepaald de kapitalistische klassenmaatschappij. Uit materiële behoefte worden wanhoop en geweld geboren. Voor veel mensen betekent kapitalisme enkel een leven van eindeloze ellende. De vervreemding die ontstaat door lange werkdagen in erbarmelijke omstandigheden brengt diep gestoorde mensen voort. De concurrentie tussen werknemers om een fatsoenlijke levensstandaard (loon, huisvesting) leidt tot verdeeldheid en geweld. Niemand zou verwonderd moeten zijn dat een systeem zoals het kapitalisme, gebaseerd op systematische uitbuiting en geweld, een cultuur van geweld met zich meebrengt.

De organische crisis van het kapitalisme die leidt tot economische, sociale en politieke instabiliteit, dwingt de burgerij om zich meer en meer via directe repressie te handhaven.

Geweld overheerst in alle geledingen van de maatschappij. Ze kan echter vele vormen aannemen, eigen aan het systeem, met name seksueel en gender gerelateerd geweld.

De positie van de vrouw in een klassenmaatschappij

Om seksueel geweld te kunnen bestrijden moeten we eerst de oorzaken ervan begrijpen. Als marxisten hebben we een materialistische visie op de wereld. Dat betekent dat, volgens ons, de ideeën niet uit het niets komen, maar een materiële basis hebben. We denken dus dat we de oorzaken van de onderdrukking van vrouwen niet moeten zoeken bij ideeën of godsdienst, maar in de echte relaties die levende individuen hebben.

Zoals uit de bovenstaande cijfers blijkt, vindt de meerderheid van de seksuele geweldsdelicten plaats in de huiselijke omgeving. De onderdrukking van vrouwen kan inderdaad enkel maar begrepen worden wanneer we de moderne familie en haar rol in de samenleving analyseren.

Hoewel het gezin niet altijd heeft bestaan - het dateert uit de neolithische periode - gaat het toch al enkele millennia mee. Het ontstond met de opkomst van de landbouw en de veeteelt, en dus het het privé-eigendom en de verdeling van de maatschappij in klassen.

Het gezin is de plaats waar de reproductie van arbeidskracht gebeurt en dit reproductieve werk komt grotendeels terecht op de schouders van de vrouwen; zij ontvangen hiervoor geen loon en worden daardoor economisch afhankelijk van hun partner. Dit systeem is vandaag nog steeds de norm: vrouwen verdienen over het algemeen minder dan hun partner, ze zijn meer geneigd om parttime te werken of in loopbaanonderbreking te gaan, kortom zich om de kinderen te bekommeren en andere huishoudelijke taken op zich te nemen om zo de vermindering van het gezinsinkomen te beperken. De dominante ideologie en het seksistische rollenpatroon spelen ook een rol: ouders zijn meer geneigd om een pop of een keukentje te kopen voor hun dochter en een gereedschapskist voor hun zoon. Een ander voorbeeld: een studie uit 2008 over advertenties met vrouwen als onderwerp, toonde aan dat in meer dan de helft van de gevallen de vrouw als een eenduidig, seksueel object werd afgebeeld en in iets minder dan 10 procent als slachtoffer. Ook bleek dat, wanneer de vrouw als slachtoffer opgevoerd wordt, ze in 73 procent van de gevallen ook als seksueel object werd getoond.

De onderdrukking van vrouwen is dus het resultaat van haar reproductieve rol en de daaruit voortvloeiende economische afhankelijkheid. In de huidige maatschappij worden vrouwen in essentie nog steeds gezien als productie-instrumenten.

Het gezin bestaat al duizenden jaren, toch is het gedurende die tijd niet steeds hetzelfde gebleven. Veranderingen in de productieverhoudingen hebben geleid tot ingrijpende veranderingen in de gezinsorganisatie. Een patriarchaat dat doorheen de geschiedenis altijd bestaan heeft is een mythe: de oorzaak voor de vorm die de gezinsorganisatie en de reproductie hebben aangenomen, zijn enkel te verklaren vanuit de productieverhoudingen in de verschillende samenlevingen die elkaar opvolgden

Zo heeft bijvoorbeeld de invoering van de zware industrie, als het gevolg van het kapitalisme, de familiale verhoudingen grondig door elkaar geschud. Een groot deel van de productie, die oorspronkelijk binnen de familie gebeurde, werd overgenomen door de industrie.

Huishoudelijk werk houdt vandaag veel minder naai- en borduurwerk in dan in de XVIIIe eeuw, maar veel meer het organiseren van doktersbezoeken, helpen met huiswerk, boodschappen doen, enz.

Een ander voorbeeld is de verbetering van de situatie van de vrouwen in de Europese landen na WOII. Na de tweede wereldoorlog was er een enorme economische vooruitgang en de kapitalisten hadden zoveel mogelijk arbeidskrachten nodig. Daarom moesten vrouwen deel uitmaken van de productie. Vrouwen kregen een betere economische positie en dus een mate van onafhankelijkheid van hun partner.

Evolutie in de familierelaties is ook het resultaat van klassenstrijd. Bovendien zijn familierelaties, in tegenstelling tot klassenrelaties, geen motor van verandering geweest. Het kapitalisme heeft het landschap veranderd, steden doen ontstaan, grote industrieën voortgebracht, enz. Het gezin heeft nooit een dergelijke rol gespeeld.

Het gezin is dus in laatste instantie ondergeschikt aan de productiewijze, aan de productieverhoudingen en aan de klassenstrijd. Maar wat is de aard van deze ondergeschiktheid?

Zoals de samenleving onder het kapitalisme verdeeld is in twee tegengestelde klassen, zijn er ook fundamentele verschillen tussen het gezin van een kapitalist en dat van een arbeider, alhoewel ze dezelfde vorm hebben en in beide de vrouwen onderdrukt worden.

Voor de heersende klasse - en dit was reeds zo vóór het kapitalisme - is het noodzakelijk om zeker te zijn van het vaderschap, met het oog op de erfenis. Daarom moet de seksualiteit en het lichaam van de vrouw gecontroleerd worden.

Het gezin van de werknemers is de plaats waar de reproductie van de arbeidskracht gebeurt, elke dag en voor elke generatie. Deze reproductie is fundamenteel voor de kapitalisten omdat het hen altijd de nodige werkkracht(en) bezorgt. Maar binnen de familie is dit reproductieve werk niet gesocialiseerd en gebeurt het meestal door de vrouwen.

In de ogen van werknemers en werkneemsters is het gezin ook een plaats om zich af te schermen van het kapitalisme en van levensbelang voor miljoenen mensen. Leven te midden van een gezin, onder het kapitalisme, biedt meer en betere economische en psychologische perspectieven. Velen hopen in een gezin een succesvolle relatie te vinden en zoeken de vervanging van wat door de uitbuiting en de vervreemding van het kapitalisme werd kapot gemaakt. Deze tegenstelling creëert spanningen en geweld binnen het gezin, vooral gericht tegen kinderen en vrouwen.

Gender gerelateerd en seksueel geweld vindt echter niet alleen plaats binnen het gezinskader: er zijn ook veel vrouwen die slachtoffer zijn van intimidatie en geweld door hun hiërarchische meerderen op de werkvloer.

Het kapitalisme is niet enkel een systeem gebaseerd op concurrentie tussen bedrijven, maar ook tussen werknemers, om werk te vinden of een betere job binnen het bedrijf. En in deze concurrentiestrijd zijn vrouwen, door hun sociale positie, een gemakkelijk doelwit voor intimidatie en geweld.

Deze situatie speelt in het voordeel van de patroon: een werkneemster zal niet vlug om een loonsverhoging vragen als ze bang is om alleen te zijn met haar werkgever. Verschillende studies tonen aan dat seksuele intimidatie niet bedoeld is om een respons te krijgen op een lichamelijk verlangen, maar meer “om de vrouwen op hun plaats te zetten”.

De concurrentie tussen werknemers drijft vrouwen er niet alleen toe om genoegen te nemen met een lager salaris om zichzelf te onderhouden, het dwingt ze ook om in stilte seksuele intimidatie en geweld te ondergaan.

Is een samenleving zonder seksueel geweld mogelijk?

Seksueel geweld bestaat al zo lang en heeft zulke proporties aangenomen dat sommigen zich afvragen of een maatschappij zonder gender gerelateerd geweld echt mogelijk is.

We hebben hierboven al uitgelegd dat de onderdrukking van de vrouw ontstaan is met de ontwikkeling van de klassenmaatschappij en het gezin als nucleus van deze maatschappij. De onderdrukking van de vrouw kent geen natuurlijke oorzaak, wel een sociale. De biologische aspecten hebben maar een secundaire rol gespeeld. Met andere woorden is een echte emancipatie van de vrouw en de uitroeiing van seksueel geweld enkel mogelijk in een samenleving die op een andere sociale basis georganiseerd is.

Zoals reeds gezegd, liggen de sociale fundamenten van de vrouwenonderdrukking vervat in de klassenmaatschappij en het gezin, dat het product ervan is.

Alleen een maatschappij die bevrijd is van uitbuiting, klassen en privé-eigendom en die de vrije ontwikkeling van iedereen stimuleert, kan ook komaf maken met gender gerelateerd en seksueel geweld.

In zulk een samenleving zouden de reproductieve taken die vandaag nog gebeuren in de schoot van het gezin, gesocialiseerd en gedragen worden door de hele maatschappij. Dat kan met name gebeuren door de uitbreiding van een netwerk van kinderopvang, het organiseren van laagdrempelige kwalitatieve openbare restaurants, het opzetten van gemeenschappelijke wasserettes, enz.

De enige kracht die in staat is om het kapitalisme omver te werpen, de basis van het moderne onderdrukkende gezin, is het proletariaat, iedereen die van een loon leeft. Het is de enige klasse die, enerzijds, niets van doen heeft met het lucratieve privé-eigendom, anderzijds steeds groter wordt met de verdere ontwikkeling van het kapitalisme.

Natuurlijk betekent een maatschappij waarbij eigendom gesocialiseerd is niet automatisch dat de vrouwenonderdrukking van de ene dag op de andere zal verdwijnen. Wel dat we alle middelen tot onze beschikking hebben om ze uit te roeien.

Daarenboven bestaat de helft van de werknemers uit vrouwen en zij spelen dikwijls een leidende rol in de strijd, zoals we vorig jaar nog in Chili gezien hebben. Is het aannemelijk dat miljoenen vrouwen die vechten tegen het kapitalisme uiteindelijk beslissen om de vrouwenonderdrukking ongemoeid te laten? De eerste jaren na de Oktoberrevolutie (Rusland 1917) zijn een goed voorbeeld van de impact van een sociale revolutie op de strijd tegen sexisme.

Hoe kunnen we dit geweld bestrijden binnen de huidige maatschappij?

Velen strijden of wensen te strijden tegen het geweld waar vrouwen het slachtoffer van worden. Na Me Too kwamen overal ter wereld talrijke vrouwen, maar ook mannen, op straat. Vele feministische bewegingen kenden een snelle ontwikkeling. We zijn reeds in vorige artikels ingegaan op de algemene relatie tussen feminisme en marxisme. We zullen ons toeleggen op marxistische methodes om de strijd tegen seksueel geweld te voeren door ze te vergelijken met de educatieve en legalistische benadering.

Het is belangrijk om de kwestie van de toestemming tot seks, het geweld tegen vrouwen en de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen ter sprake te brengen tijdens lessen op school en de leerlingen over deze kwesties te onderwijzen. Toch denken we dat het een illusie is dat dit zal volstaan om gender gerelateerd en seksueel geweld te bestrijden.

Gender gerelateerd en seksueel geweld zijn een resultaat van hoe de samenleving georganiseerd is en niet simpelweg ideeën die moeten bestreden worden of onbegrip bij mannen over wat toestemming voor seks inhoudt. Seksistisch gedrag is niet het resultaat van een seksistische en geseksualiseerde visie op vrouwen in de media, de pornografie, het onderwijs, enz. Ze zijn veeleer het resultaat van de werkelijke ongelijkheid die vrouwen en de organisatie van het gezin al duizenden jaren ondervonden. De seksistische visie is er ook het resultaat van.

Alhoewel wij elke juridische verbetering ondersteunen, blijven we toch sceptisch over de resultaten ervan. De wet is in eerste instantie de wet van de dominante klasse. Wanneer verbeteringen kunnen bekomen worden, dan kunnen ze even gemakkelijk terug afgenomen worden. De enige oplossing die de kapitalistische staten kunnen aanbieden, is een gevangenisstraf (en dan nog slechts in enkele gevallen), dat is absoluut onvoldoende. Enerzijds biedt dit geen oplossing tegen seksueel geweld op lange termijn en anderzijds is de gevangenis op zich een milieu met enorm veel seksueel geweld.

Wat stellen we dan wel voor?

Eerst en vooral zijn we van mening dat de strijd tegen seksueel geweld, om een massabasis te verkrijgen en een duidelijke strategie te ontwikkelen, moet georganiseerd worden. We roepen dan ook op tot de oprichting van gemengde vergaderingen op het werk, school, universiteit, wijken… om de strijd en de problemen van seksueel geweld te bespreken en om tot een strijdprogramma te komen met eisen zoals:

• Stop loondiscriminatie

• Individualiseren van de sociale bijstand in het gezin

• Massale oprichting van onthaalcentra voor slachtoffers van geweld, onder controle van wijkcomités

• Het indienen van klachten kan ook via deze centra verlopen, niet via de politiediensten die in vele gevallen als vernederend worden ervaren

• Massale oprichting van opvangcentra voor mannelijke geweldplegers, om de slachtoffers in sommige gevallen de kans te geven thuis te blijven, onder controle van wijkcomités

• Opzetten van een huisvestingsplan voor slachtoffers, onder controle van de algemene vergadering

• Herfinanciering en uitbreiding van openbare diensten zodat de gemeenschap de verantwoordelijkheid zou dragen voor de huishoudelijke taken: kinderopvang, faciliteiten voor was, strijk en droogkuis, openbare restaurants, …

Om hun beslissingen te doen uitvoeren, zouden deze democratisch georganiseerde vergaderingen een middel kunnen gebruiken zoals een staking, door aansluiting te zoeken bij de vakbonden en linkse partijen. Deze staking moet natuurlijk gedragen worden door de vrouwen, maar ook door de mannen, die hier niet de rol van stakingsbreker mogen spelen.

Deze vergaderingen zouden zich ook kunnen bezighouden met het in kaart brengen van plaatsen waar seksueel geweld gepleegd wordt en met het oprichten van comités van bescherming en zelfverdediging. Zij kunnen ook optreden als openbare rechtbank wanneer een geweldpleger gevat wordt en hem een gepaste straf opleggen.