Hieronymus Bosch kan beschouwd worden als één van de meest originele schilders ooit. Hij leefde en werkte 500 jaar geleden maar zijn schilderijen ogen verbazend modern. De periode waarin deze kunst ontstond was verscheurd door tegenstrijdigheden, een wereld waarin het licht van de rede was gedoofd, een wereld van terreur en geweld, een levende nachtmerrie. Kortom: een wereld gelijkend op de onze. Dit tijdsgewricht werd door de historicus Johan Huizinga omschreven als de "Herfsttij der Middeleeuwen": de doodstrijd van het feodalisme en het ontstaan van het vroeg kapitalisme. Onder het uiterlijke vertoon van processies, bedevaarten en vroomheid groeide het sceptiscisme tegenover de kerk en werd de door God ingegeven ordening van de wereld in twijfel getrokken.
Een wereld in verandering
De kunst van Bosch is van een vreemde en fascinerende schoonheid, waar de logica zoek is. Vreemdheid is de absolute essentie van deze schilderijen. Het is de reflectie van een wereld die niet langer één is met zichzelf, die gebroken is in elk opzicht. Een wereld die gek geworden is, die geen remedie vindt voor zijn ziekte. Het centrale paneel van de triptiek "De tuin der lusten" van Bosch is een illustratie hiervan. Gigantische vissen zijn een duidelijk fallisch symbool en het groteske en vlees geworden fruit suggereert innerlijke verrotting.
De tuin der lusten
De desintegratie van het feodalisme ging gepaard met allerlei soorten rampen: oorlogen, hongersnood en de pest. Ze creërde een grote onderklassen van verarmde mensen: boeren zonder land, venters en bedelaars, ontslagen soldaten, hoeren en bedelaars. Ook zij bevolken in groten getale de schilderijen van Bosch.
De macht van het geld
De opkomst van de handel en het ontstaan van de marktrelaties maakten van geld een belangrijkere macht dan vroeger. In het schilderij "De hooiwagen" kunnen we wonderwel zien tot wat dit leidt.
De hooiwagen
De gehele mensheid loopt achter de volgeladen wagen aan, die getrokken wordt door zeven duivels die op weg zijn naar de hel. Iedereen probeert een deel van het 'hooi' (symbool voor rijkdom) te bemachtigen. Vrouwen bieden hun lichamen ervoor aan, magistraten hun eer. Op de voorgrond bemerken we twee nonnen die stiekem grote proppen hooi wegmoffelen voor de monnik, die het gehele gebeuren van op afstand aanschouwt. Hier wordt niet alleen de geldzucht van de kerk op de korrel genomen maar ook de vele sexuele schandalen waar de geestelijkheid (toen ook!) bij betrokken was.
In een ander schilderij "De kruisdraging", dat in het Museum voor Schone Kunsten in Gent hangt, zien we een eenzame en uitgeputte Christus, omringd door mannen met gezichten van beesten en monsters.
De kruisdraging
Ze zijn zo corrupt geworden dat ze niets menselijks meer hebben. Bosch was kunstenaar in een tijd waar marktwaarde en geld opkomende krachten waren. De gezichten in het schilderij zijn die van de ongecontroleerde gulzigheid van de rijken. Het is een voorstelling van de rijken en machtigen der aarde – niet zoals ze zichzelf zo graag afgebeeld zien – maar zoals ze werkelijk zijn. Bosch pelt ongenadig het lachende masker weg en toont de valsheid die er onder zit. Natuurlijk zouden diegenen die veel macht hebben, zichzelf liever in een ander licht zien als 'de weldoeners van de mensheid', de 'gevers van werk' of de 'captains of industry'. Kruiperige portretschilders hebben de rijken steeds zo voorgesteld zoals ze zichzelf graag zagen, Bosch toont de wrede werkelijkheid.
Vandaag moeten we het doen met dode haaien, geprepareerd op formol. Het lijkt alsof kunst vandaag niets meer te zeggen heeft over de maatschappij. Er is desinteresse van twee kanten: én van de kunstenaar én van de toeschouwer. Onze tijd heeft behoefte aan zijn eigen Bosch, die ons een spiegel kan voorhouden zodat iedereen kan zien hoe het werkelijk is. Deze kunstenaars bestaan ongetwijfeld, maar hun stem wordt niet gehoord. Ze worden overstemd door het lawaai van het geld, dat de maatschappij en ook de kunstwereld domineert. Onvermijdelijk zal de stem van de waarachtige, moedige kunst zich laten horen en de mensheid zal er wel mee varen.
Dit artikel is een bewerkte en ingekorte versie van 'Hieronymus Bosch and the art of the death agony of feudalism' door Alan Woods.
