Het nieuwste boek van de Amerikaanse hoogleraar Russische en Oost-Europese studies Kristen R. Ghodsee is weeral een schot in de roos. Haar bedoeling is de sociale dromen van vroegere utopische denkers in verschillende historische en culturele contexten opnieuw te bekijken. Zo kunnen we slechte stukken verwerpen en de goede behouden. Het kan ons ook helpen om na te denken over andere organisatievormen van ons leven. Met “Utopisch” verwijst ze naar denkers en bewegingen die probeerden de huiselijke sfeer opnieuw in te richten op manieren die aanzienlijk afweken van de heersende tradities van hun samenlevingen, met als doel in grotere harmonie samen te leven bij het nastreven van seculiere of spirituele doelen. Zij hoopt dat de geïnteresseerde lezer geïnspireerd wordt om deze ideeën verder te verkennen door de vele werken te raadplegen die in de 30 (!) bladzijden eindnoten vermeld staan.
Van de kolonie van Pythagoras over de Russische pedagoog Anton Makarenko tot de scholen van Julius Nyerere in Tanzania
In acht uitvoerige hoofdstukken buigt ze zich over alle aspecten van het dagelijkse leven. Ze begint met “Hoe grensverleggend denken ons kan bevrijden” waarin ze het patriarchaat met de patrilineariteit (vaderlijke afstammingslijn) en de patrilokaliteit (de vrouw verlaat haar eigen familie en gaat deel uitmaken van de familie van haar echtgenoot) onder de loep neemt. Zelfs in de hedendaagse culturen die zichzelf als “verlicht” beschouwen werken deze twee krachten nog altijd door.
In hoofdstuk twee “Buiten de eengezinswoning denken” komen zowel de Begijnhoven in het Vlaanderen van de 13e eeuw, de Phalanstère van Charles Fourier in 1820 als de woontorens van Nieuw Belgrado na de tweede wereldoorlog aan bod.
“Waarom de privatisering van de kindertijd slecht is voor gezinnen” bespreekt het collectief opvoedingsideaal van Plato, de kibboets Degania aan het Meer van Galilea, het Communistisch Manifest van Marx en Engels met “openbare en kosteloze opvoeding voor alle kinderen”, de ambitieuze sociale hervormingen die Alexandra Kollontai na de Russische Revolutie doorvoerde met de liberalisering van de echtscheiding en de decriminalisering van abortus.
In ”De opleiding van de volgende generatie sociale dromers” gaat het over goede scholen. Kristen geeft al meer dan twintig jaar les op universitair niveau en zij heeft de houding ten opzichte van onderwijs drastisch zien veranderen. In plaats van dat studenten kennis zoeken en zich bekwamen in kritisch denken om de wereld beter te begrijpen, beschouwen jongeren zich nu vaak als klanten die betalen voor een product dat hun individuele waarde op een flexibele arbeidsmarkt verhoogt! Alles wordt uitgedrukt in winst en investering. Wat een verschil met de aanpak van Anton Makarenko in het Rusland van 1920. Hij organiseerde kinderen in autonome en co-educatieve groepen, van zeven tot vijftien leden; elke groep verkoos een commandant, die allemaal samen de zaken van de school bespraken. Makarenko schreef:
"Het doel van het onderwijs is niet alleen om een scheppende kracht en een burger op te voeden die in staat is om deel te nemen aan de ontwikkeling van de staat. We moeten een persoon ook opvoeden tot een gelukkige mens.”
“Hoe onze spullen delen onze harten kan openen” heeft het over het opdoeken van het privébezit. De theologische afstammelingen van de radicale reformatie ten tijde van de Duitse Boerenoorlog komen aan bod, het onderscheid tussen eigendom en bezit, het ontstaan en de evolutie van Wikipedia, de nieuwe deeleconomieën.
In ”Waarom wij in kerngezinnen leven” gooit de auteur de knuppel in het hoenderhok met de vraag: “Is het kerngezin een vergissing?” Zij groeide zelf op in een dysfunctioneel migrantengezin, met een alcoholische vader die zijn vrouw en kinderen terroriseerde. Ze liep weg van huis toen ze 14 was en werd opgevangen door haar lerares Engels en haar echtgenoot, aan wie ze haar boek heeft opgedragen.
Het vrouwendepartement van de Verenigde Naties schatte in 2019 dat 25 procent van de vrouwen en 10 procent van de mannen slachtoffer waren van intiem partnergeweld. Zelfs als er geen sprake is van fysiek geweld verhult de idealisering van het kerngezin de soms verpletterende eisen van het ouderschap. Ook de meest goedbedoelende moeders en vaders worstelen met de enorme verantwoordelijkheid van het opvoeden van kinderen in een maatschappij die veel te weinig ondersteuning biedt.
“Onze netwerken van liefde en zorg uitbreiden” gaat dieper in op alternatieve vormen van gezinsleven. Het groepshuwelijk en de gemeenschappelijke opvoeding van kinderen in De Staat van Plato worden vermeld, de visie van Thomas Moore over de manier van leven in zijn “Utopia”, het gevecht dat de Duitse Socialist August Bebel voerde voor de bevrijding van de menselijke seksualiteit tegen de wurggreep van de kerk, de radicale ideeën van Kollontai die pleitte voor een nieuw raamwerk voor romantische relaties, waar het collectief de behoefte aan sociaal opgelegde monogamie zou overstijgen.
Natuurlijk kunnen we de wereld niet fundamenteel veranderen door deze visionaire samenlevingsexperimenten in te voeren, wat Kristen ten andere nooit beweert. Daar is een revolutie voor nodig die de huidige staatsmacht breekt en het democratisch socialisme vestigt. Maar dergelijke projecten kunnen wel helpen als tegengif tegen de individualistische cultuur waarin we leven en ook een breder draagvlak creëren over hoe we de samenleving zouden kunnen organiseren.