De dramatische gebeurtenissen in Oekraïne hebben geleid tot de val van Janoekovitsj. Maar in werkelijkheid zal dit niet het einde zijn van het drama van dit land, maar enkel de tweede akte. Op het moment van de waarheid was niemand bereid zijn leven te wagen voor een regime dat volledig van binnenuit was weggerot. De macht viel in handen van de oppositie zoals een overrijpe appel van een boom valt. De vraag is: wat zullen ze doen met die macht?
In een uitgelaten sfeer stemde het parlement unaniem de afzetting van de president en legde op 25 mei de datum vast voor nieuwe presidentsverkiezingen. Maar het volk van Oekraïne heeft dat alles nog eens gezien. Het lijkt op het terugdraaien van een slechte film, die men al eens heeft bekeken en waarvan niemand het einde een tweede keer wil beleven. Nu, net als in 2004-2005 tijdens de zogenaamde Oranjerevolutie werd een corrupt regime omvergeworpen. Nu, net als toen, spreken mensen enthousiast over vrijheid, rechtvaardigheid en democratie. “We hebben gewonnen!”, die woorden liggen op ieders lippen. Maar wie precies heeft gewonnen? Dat is de grote vraag, vandaag net als in 2004.
Corrupt kapitalisme
Twintig jaar geleden viel de Sovjet-Unie uiteen. Sedertdien heeft de ‘onafhankelijkheid’ op een kapitalistische basis voor Oekraïne niets dan ellende meegebracht. In die twintig jaar verzonk een potentieel welvarend land in een poel van economische en sociale ellende.
In de stalinistische periode van de Sovjet-Unie stond Oekraïne onder de controle van de bureaucratie uit Moskou. Maar zoals in alle andere deelrepublieken was er ook een nationale Oekraïense bureaucratie, gevormd naar het evenbeeld van Big Brother in Moskou. De val van het stalinistische bureaucratische systeem leidde al vlug tot het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in zijn samenstellende delen. Onder de dekmantel van de strijd voor ‘nationale onafhankelijkheid’ stelden de corrupte lokale bureaucraten zich aan het hoofd van Oekraïne. Zij maakten gebruik van de chaos en de verwarring om de geplande economie te plunderen en zichzelf om te toveren tot kapitalisten. Achter de demagogische leugen van ‘onafhankelijkheid’ schuilt een reactionaire oligarchie, een corrupt en repressief maffiaregime, dat zelfs nog erger is dan het regime dat bij de Russische buren de arbeidersklasse onderdrukt. Een handvol rijke dieven hebben een obscene rijkdom vergaard, gestolen van het volk tijdens de zogenoemde privatiseringen.
Eén voorbeeld maar: het fortuin Rinat Akhmetov wordt geschat op 15,4 miljard dollar. Hij prijkt op plaats 47 in de Forbes-lijst van de rijkste personen ter wereld. Akhmetov, de rijkste man van Oekraïne, is de machtigste van de oligarchen. Hij is de eigenaar van de voetbalploeg Shaktar-Donetsk en van vele mijnen in het Donbas-bekken. Hij werd lange tijd beschouwd als de ‘kingmaker’ achter het presidentschap van Janoekovitsj. In 2011 betaalde hij 136,4 miljoen pond voor een penthouse in One Hyde Park in Londen. Dat was de duurste aankoop van vastgoed ooit in Groot-Brittannië.
Deze man en zijn soortgenoten zijn de echte bazen in Oekraïne. Ze controleren de parlementsleden en de politieke partijen, ze bezitten de televisiestations. Zij en hun families leven in extreme weelde, alsof ze op een andere planeet zouden leven dan hun landgenoten. Aan de andere kant leven miljoenen Oekraïners in armoede, dikwijls op de rand van de bedelstaf. Velen waren gedwongen te emigreren. Dat bracht en brengt extreme frustratie en woede teweeg bij een groot deel van de bevolking. Negen jaar geleden leidde dit al tot de zogenaamde Oranjerevolutie. De massaprotesten hielden in 2004-5 twee maanden aan. Net als nu was Janoekovitsj toen president. Hij werd verslagen door de prowesterse Viktor Joesjtsjenko en zijn bondgenote Joelia Tymosjenko. Maar in werkelijkheid leidde dat enkel tot de overdracht van de macht van één fractie van de oligarchie naar een andere. Niets veranderde, behalve de gezichten van de uitbuiters. Op de basis van de enorme teleurstelling was Janoekovitsj in staat om in 2010 weerwraak te nemen en zich weer tot president te laten verkiezen. Weer veranderde er niets. Nu zijn de Oekraïners weer op straat. Een andere regering is gevallen. En er zijn dingen veranderd, maar niet noodzakelijk altijd ten goede.
Wie trekt er aan de touwtjes?
De vonk voor deze massademonstraties werd gegeven door de beslissing van de regering Janoekovitsj om een verregaand associatieverdrag met de Europese Unie niet te tekenen. Maar de oorzaken gaan veel dieper, in de eerste plaats de verschrikkelijke economische neergang die het land de laatste jaren kende. Een groot aantal inwoners, in het bijzonder uit de meer westelijke en rurale delen van het land, zag zich verplicht te emigreren op zoek naar werk en geld om hun verpauperde familie te steunen. Volgens de Wereldbank zit Oekraïne in de top tien wat de stortingen betreft van emigranten naar het moederland. In 2013 ging het om 9,3 miljard dollar. De Wereldbank schat het aantal Oekraïners die in het buitenland werken in op 5 miljoen. Een van de redenen waarom de deal met Europa aantrekkelijk was voor het westen van Oekraïne was de belofte om emigratie naar de EU gemakkelijker te maken.
Marxisten moeten in staat zijn om de natuur van een beweging te analyseren, haar klassenaard te bepalen, de belangen te ontdekken die schuilen achter de slogans. Zo moeten ze wat progressief is kunnen scheiden van wat reactionair is. Niet elke massabeweging is revolutionair of progressief in karakter. En zelfs als het volk er in slaagt via revolutionaire middelen een onderdrukkend regime ten val te brengen is het niet zeker dat hetgeen in de plaats komt beter zal zijn. De gevolgen van de daden van mannen en vrouwen kunnen soms zeer verschillend zijn van hetgeen ze beoogden. De zogenaamde Euromaidan beweging, genoemd naar het Maidan-plein in Kiev, had de steun van de middenklassen: niet enkel de intellectuelen maar ook de traditionele kleinburgerij. Die bestaat uit de geruïneerde eigenaars van kleine en middelgrote bedrijven (zeer talrijk in Oekraïne) en ook het lompenproletariaat. We bedoelen de gedeclasseerde lagen van de bevolking die aan de rand van de maatschappij leven: de bedelaars, dieven en andere gedemoraliseerde elementen, steeds bereid tot rellen, plunder en brandstichting. Zij vormden de stoottroepen die altijd voorkomen bij grote bewegingen, en hier de beweging over zijn grenzen duwden. Maar de arbeidersklasse bleef grotendeels passief.
Wat met de partijen van de oppositie? Aan de ene kant is er Udar (de Stoot), de partij van Vitali Klitschko, een vroegere zwaargewicht bokskampioen die jarenlang in Duitsland woonde. Deze centrumrechtse partij, die vertegenwoordigers heeft in het parlement (de Rada) werd opgericht in Berlijn rond het idee van Europese integratie. Klitschko zelf is een marionet van Merkel en volgt slaafs de orders van zijn meesters in Berlijn. De andere legale partij is Batykivshchina (Vaderland). Het is de partij van Joelia Tymosjenko en Victor Joesjtsjenko, die een leidende rol speelde in de oranjerevolutie van 2004. De leiding van de partij is ondertussen overgenomen door Arseni Jatsenjoek, die de favoriet is van Washington. Maar geen enkele van de gematigde partijen schijnt het volle vertrouwen te genieten van de betogers. Joelia Tymosjenko was jarenlang opgesloten en ging bij haar vrijlating recht van de gevangenis naar het Maidanplein. Naast applaus kreeg ze echter ook gefluit, terwijl sommigen uit protest het plein verlieten.
Dit waren enkel de respectabele gezichten van de oppositie, die de steun hebben van Washington en Berlijn. Maar achter de legale rechtse partijen verschuilen zich veel duisterder krachten. Een hele rits fascistische groepen speelt een belangrijke rol bij de piketten. Zij roepen openlijk op tot haat tegenover joden, Russen en Polen. Zij dragen nazisymbolen uit de oorlogstijd. Toen Miroshnichenko, een parlementslid van de extreemrechtse Svoboda-partij een pamflet in handen kreeg dat hem niet beviel, betrad hij het podium, veroordeelde hij de verdelers van het pamflet als “linkse activisten” en beval dat ze van het plein werden geschopt. Vakbondsactivisten werden aangevallen en zwaar verwond. Dit contrarevolutionaire geweld wordt nooit getoond op de westerse televisie, die focussen op het (onmiskenbare) geweld van het staatsapparaat. Extreemrechts en de fascisten roepen op om de Oekraïense natie te vrijwaren van joodse oligarchen, communisten en Russen. Ze worden bijgestaan door wierrook en gezang van fanatieke priesters.
Wat de mensen op de straten het minst van al verwachten is dat achter het rookgordijn van pseudopatriottische demagogie de verborgen hand schuilt van precies die geprivilegieerde oligarchie waartegen ze protesteren. En achter al die oproepen om de historische grootheid van Oekraïne te herstellen schuilt het enorme gevaar dat het land wordt uiteengerukt in twee bloedende delen: één deel overgeleverd aan het Duitse imperialisme, het ander aan de hebzuchtige kliek uit het Kremlin. Zoals altijd zullen de gewone mensen de verliezers zijn.
De EU en de VS
Zoals gezegd was de niet-ondertekening van het associatieverdrag met Europa de directe aanleiding tot de betogingen. Ongetwijfeld dachten velen dat dit een oplossing kon brengen voor de economische problemen en op termijn een levensstandaard als in Duitsland zou mogelijk maken. Natuurlijk is dat extreem naïef zoals elke Griek of Spanjaard kan uitleggen. De EU heeft al de handen vol met zijn eigen financiële problemen. Oekraïne vraagt 25 miljard dollar om zijn onmiddellijke economische problemen op te lossen. Er is geen enkele kans dat de EU dat geld levert. Merkel heeft de hete appel onmiddellijk doorgeschoven naar de VS en het IMF. Zelfs als die ook maar enigszins over de brug zouden komen (wat niet waarschijnlijk is) dan zal dat onder nog meer wurgende voorwaarden zijn dan die voor Griekenland. Alhoewel Duitsland en de EU willen dat Oekraïne meer in hun invloedssfeer komt zijn ze helemaal niet opgezet met de wending die de toestand heeft aangenomen. In het bijzonder Duitsland heeft er alle belang bij de verhoudingen met Rusland, waarmee het sterke economische banden heeft niet helemaal op te blazen. Duitsland zocht een compromis met Poetin, maar de diplomatieke inspanningen werden volkomen achterhaald door de gebeurtenissen. Dit gedrag wekte trouwens wrevel in Washington, dat een veel radicaler aanpak voorstaat. Een merkwaardig lek uit de ambassade van Kiev (“fuck the EU”) bevestigt dit. Zowel Berlijn als Washington wil een marionettenregering installeren in Oekraïne, al hebben ze een wat verschillende keus van de marionetten. Merkel wil een volledig bloedbad vermijden, wat een stroom vluchtelingen in de richting van de EU zou veroorzaken. Ze spreekt openlijk van een ‘compromis’. Daaronder verstaat zij een regeling die de hoofdrollen bedeelt aan Berlijn en Washington, met eventueel een bijrolletje voor Moskou. Dat is de betekenis van de zogenaamde ‘regering van nationale eenheid’.
Rusland
Net zoals de EU en de VS trachten Oekraïne in het westerse kamp te trekken, oefent Rusland druk uit om zijn buur meer aan zich te binden. Als tegengewicht tegen de EU wil Poetin de Euraziatische gemeenschappelijke markt vormen. Zonder de deelname van Oekraïne is dit een zinledige onderneming. De val van Janoekovitsj betekent helemaal niet dat Poetin er zich bij neergelegd heeft dat Oekraïne afdrijft naar de invloedssfeer van de EU en de VS. En Rusland heef zeer krachtige hefbomen ter beschikking om dat te bewerkstelligen. Nu al heeft Rusland geweigerd de nieuwe regering te erkennen. Zij waarschuwen dat ze het Russisch sprekende deel van de bevolking van Oekraïne zullen beschermen. De laatste maal dat ze zulke taal gebruikten was vlak voor zij Georgië binnenvielen. Een dergelijke militaire interventie is niet uit te sluiten maar Poetin heeft eerst nog andere wapens in zijn arsenaal. In het verleden al werden de gasleveringen tijdelijk opgeschort. Natuurlijk zal Rusland zijn financiële steun aan Oekraïne stopzetten en wil het hogere gasprijzen. Het kan ook nieuwe tolbarrières opzetten voor de handel uit Oekraïne. Dat zou de economie van het land in vrije val kunnen brengen.
Er is nog een ander scenario dat met de dag dichter bij komt: het compleet uiteenvallen van Oekraïne als een eengemaakt land. Het nationaliteitenprobleem is overal vol van contradicties en nergens is dat meer het geval dan in Oekraïne. Zelfs voor de Oktoberrevolutie werd de Oekraïense taal voornamelijk gesproken in de dorpen, terwijl het Russisch de dominante taal was in de steden. Het besluit van de nieuwe regering om het Russisch niet langer als een officiële taal te erkennen kan niet anders dan als een provocatie aankomen. De bevolking van de Krim is al in opstand gekomen tegen de nieuwe regering. In het schiereiland Krim is een meerderheid Russisch sprekend en bevindt zich een belangrijke basis van de Russische vloot. Tegelijkertijd zijn er bloedige botsingen geweest met de Tataren die 15% van de Krimbevolking uitmaken. De Tataren hebben slechte herinneringen aan Rusland van in de tijd toen Stalin hun bevolkingsgroep massaal gedeporteerd heeft. Er is nu een ernstig gevaar dat dit complex en breekbaar land opbreekt in minstens twee delen. Dat zou verschrikkelijke consequenties hebben zowel voor de bewoners van West- als die van Oost-Oekraïne. Poetin en zijn raadgevers bestuderen ongetwijfeld al dit scenario. Als het alternatief zou zijn dat ze Oekraïne volledig verliezen kunnen ze verkiezen om het oostelijke deel af te splitsen. Dat deel bevat de hoofdmoot van de industrie, belangrijke koolmijnen en vruchtbare landbouwgrond. Zo een ontwikkeling, die onmogelijk vreedzaam kan verlopen, zou een tragedie betekenen voor de bevolking van Oekraïne. Het zou een drama zijn vergelijkbaar met het uiteenvallen van Joegoslavië.
Wat is de oplossing?
De belangrijkste zwakheid van de beweging is het ontbreken van een onafhankelijke deelname van de werkende klasse. Er zijn verschillende pogingen geweest om een nationale staking te organiseren, maar ze zijn allemaal mislukt. De overweldigende meerderheid van de arbeidersklasse heeft een uitgesproken haat tegenover de oligarchie en het corrupte politieke regime. Maar ze voelen zich niet vertegenwoordigd door de oppositie en hebben een passieve houding aangenomen. Het is die afwezigheid van een inbreng van de arbeidersklasse die de beweging in een doodlopend straatje heeft gebracht.
Indien de protestbeweging zich had geconcentreerd op een frontale aanval tegen de corruptie, zonder het Oekraïens nationalisme aan te zwengelen, zonder prowesterse en anti-Russische stellingnamen, dan had het zich kunnen verspreiden naar de industriële arbeidersklasse in Oost-Oekraïne. De hele situatie zou vlug volledig veranderd zijn. Nu zagen de Russischsprekende arbeiders in het oosten echter de fascistische vlaggen op Maidan, het omverhalen van de standbeelden van Lenin. Het is begrijpelijk dat zij gedegouteerd het hoofd afwendden.
Op een kapitalistische basis ziet de toekomst van Oekraïne er slecht uit. Is er een andere manier om onafhankelijkheid en de eenheid van het land te bewaren? Zo een manier bestaat. Maar gemakkelijkheidoplossingen zijn er niet. Zo lang de politiek erin bestaat één deel van de oligarchie te vervangen door een ander zal er nooit iets opgelost worden. De arbeidersklasse moet geen enkele burgerlijke politicus vertrouwen. Het enige werkelijke alternatief voor de heerschappij van de oligarchen is een democratisch socialistisch Oekraïne. Daarin zou het land, de banken en de industrieën in handen zijn van de arbeidersklasse en zou de rijkdom van het land ten goede komen van iedereen. Zo’n programma zou alle tegenstellingen tussen Oost en West overbruggen en de bevolking verenigen in de strijd tegen de rijke parasieten. De eerste opdracht zou bestaan in de arrestatie en de onteigening van de oligarchen (alle oligarchen!). Een klein voorbeeld van hun rijkdom werd gezien toen het paleis van Janoekovitsj voor het publiek werd geopend. Die rijkdommen zouden moeten worden teruggegeven aan de bevolking van wie ze werden gestolen. Ze zouden kunnen gebruikt worden voor de financiële heropbouw van Oekraïne op basis van een democratisch geplande economie.
De tweede stap is het weigeren van de afbetaling van alle schulden die de oligarchie en haar politieke marionetten gemaakt hebben. De bevolking van Oekraïne is nooit geconsulteerd over de schimmige transacties die hen bestuurders hebben aangegaan en is er niet verantwoordelijk voor.
Beter dan om het even welk volk weet het Oekraïense dat zij alleen niet kunnen standhouden. Het reactionaire en utopische idee van “socialisme in een land” heeft Rusland en Oekraïne in de impasse gebracht waar ze nu zitten. Oekraïne moet zijn economie kunnen integreren met die van de omliggende landen, maar dat moet gebeuren op basis van gelijkheid, solidariteit en vriendschap, niet door de dominantie van één land over een ander.
Een gezonde relatie tussen Oekraïne en Rusland is absoluut noodzakelijk en volstrekt natuurlijk. De twee volkeren zijn verbonden door zeer lange historische banden. Er zijn enkel problemen als de Oekraïners gedomineerd worden door hun sterke buur. Dat was nooit het standpunt van Lenin. Het bolsjevisme stond voor internationalisme. In zijn begindagen werd de Sovjet-Unie gebouwd op proletarisch internationalisme, vriendschap en absolute gelijkheid van de naties. Het is absoluut essentieel om naar deze principes terug te keren.
Rusland, net als Oekraïne wordt geregeerd door een corrupte oligarchie die enkel geïnteresseerd is in eigen gewin. Indien de arbeiders van Oekraïne de macht zouden nemen zou het regime van Poetin geen week stand houden. Het programma van het socialistisch internationalisme – het programma van Lenin – zou onmiddellijk alle landen van de vroegere Sovjet-Unie aanzetten om te breken met de kapitalistische slavernij en een werkelijk vrije socialistische federatie op te zetten.
Eens de arbeidersklasse de parasieten van haar rug heeft geschud zou alles mogelijk worden. Door de kolossale resources van al deze landen te bundelen op basis van een harmonieus productieplan zou het mogelijk zijn om de levenstandaard vlug te doen stijgen. Onder deze omstandigheden zou het de westerse bevolking zijn die begerige blikken zendt naar het Oosten en op straat komt om te eisen dat Europa de socialistische federatie vervoegt!
De eerste noodzakelijke stap is dat de arbeiders van Oekraïne de macht in eigen handen nemen. Dan zouden ze de problemen kunnen beginnen oplossen. Dan zouden ze een oproep kunnen doen aan de Russische arbeiders om hen te volgen: in de naam van Lenin! In de naam van de werkende klasse! In de naam van het socialisme! Dat is de enige weg vooruit.
Dit is een beknopte versie van een artikel van Alan Woods geschreven op 24/02/2014, hier en daar aangevuld met enkele nieuwe feiten.
Het oorspronkelijk Engelstalig artikel kunt u vinden op http://www.marxist.com/wither-ukraine.htm