Een diepgaand verslag genaamd 'Macht, Winst en de Pandemie’, op 9 september gepubliceerd door Oxfam, laat zien hoe de kapitalistische klasse haar zakken gevuld heeft tijdens de COVID-19-pandemie.
Gedurende de diepste economische en sociale crisis uit de geschiedenis van het systeem – waarin tientallen miljoenen levens gevaar lopen door een dodelijk virus, 400 miljoen banen reeds verloren zijn, 430 miljoen kleine bedrijven ten onder gaan en het aantal verhongerende mensen meer dan verdubbeld is tot 265 miljoen – onthult dit vernietigende verslag de werkelijke mate waarin de rijksten uit de samenleving zijn doorgegaan met het innen van superwinsten en zelfs hun voordeel hebben gehaald uit de wanhopige situatie waarin de wereld zich begeeft.
Het schandalige gedrag van de miljardair-bazen en multinationale bedrijven, die winst boven mensenlevens plaatsen, is niet verrassend. In Defence of Marxism [de Engelstalige, internationale website van de International Marxist Tendency, www.marxist.com – vert.] heeft in eerdere documenten en artikelen al geschreven over verscheidene aspecten van hetgeen waar Oxfam nu verslag van doet – zoals de verschrikkingen waar de wereldwijde werkende klasse van India tot de Verenigde Staten mee wordt geconfronteerd, de twee versies van de pandemie voor rijk en arm, het winstzuchtige gedrag van de grote farmaceutische bedrijven en de krankzinnige mate waarin gegokt wordt op de aandelenmarkt. Iedereen met ogen of oren heeft de chronische ongelijkheid opgemerkt die nu verder blootgelegd wordt door deze crisis. Dat maakt de vreselijke details die naar boven komen uit de data en voorbeelden die Oxfam verzameld heeft, niet minder schokkend of boosmakend. De omvang van de harteloze onverschilligheid waarmee de heersende klasse omgaat met de levens en bestaansmiddelen van mensen, zoals naar voren komt uit de data en beschrijvingen die in het verslag gegeven worden, geeft ons het volledige beeld van een verdorven en verrot systeem dat niet gered kan worden.
Winsten te midden van armoede
Het gegeven uit het Oxfam-verslag dat het meest in het oog springt, is dat 32 van de grootste bedrijven ter wereld hun winsten met $109 miljard zullen zien toenemen in 2020. Ondertussen wordt een half miljard mensen de armoede in gedreven door de pandemie.
Er wordt geprojecteerd dat ‘GAFAM’ (Google, Apple, Facebook, Amazon en Microsoft), de vijf grote tech-bedrijven, dit jaar $46 miljard extra winst zullen boeken door de uitbraak van de pandemie. Bovendien zullen de zeven grootste farmaceutische bedrijven van de wereld het jaar afronden met een mooie winstvoet van 21 procent en zullen ze $12 miljard in winsten boeken dankzij de COVID-19-pandemie.
De aandelenwaarde van de honderd meest waardevolle bedrijven is in 2020 met $3 biljoen (3.000 miljard) toegenomen. Jeff Bezos, de baas van Amazon, heeft zijn persoonlijke rijkdom met $92 miljard zien toenemen sinds het begin van de pandemie. Oxfam heeft uitgerekend dat dit genoeg is om elk van zijn 876.000 werkers een bonus van $105.000 te betalen, waarbij Bezos net zoveel geld overhoudt als hij in maart bezat. Maar werkers van Amazon zitten vast aan lage lonen en draaien lange, zware diensten – in totaal onveilige omstandigheden.
Oxfam geeft ook het voorbeeld van Indiase theebedrijven die hun winsten tijdens de pandemie op peil houden en zelfs vergroten door vrouwelijke werkers op de theeplantages simpelweg niet te betalen. Kledingverkoper Kohl’s annuleerde dit jaar $150 miljoen aan bestellingen en stuurde werkers in Bangladesh en Zuid-Korea zonder betaling naar huis, maar betaalde alsnog $109 miljoen uit aan dividenden. In feite zijn er alleen al in Bangladesh 2,2 miljoen werkers getroffen door de annulering van textielbestellingen dit jaar. Het land is door fabriekssluitingen een geschatte $3 miljard aan inkomsten misgelopen, maar de aandeelhouders van de tien grootste kledingbedrijven ter wereld hebben in 2020 $21 miljard betaald gekregen!
Het verslag meldt ook dat het gigantische Amerikaanse fossiele brandstoffenbedrijf Chevron tien tot vijftien procent van diens wereldwijde personeelsbestand van 45.000 mensen ontslaat, terwijl het bedrijf in het eerste kwartaal van 2020 meer geld uitgaf aan dividenden en het terugkopen van de eigen aandelen, dan dat er binnenkwam aan inkomsten uit de kernactiviteiten. Op soortgelijke wijze heeft Dangote Cement, het grootste cementbedrijf van Nigeria, meer dan 3.000 personeelsleden op staande voet ontslagen, maar zal het dit jaar 136% van de winsten uitbetalen aan aandeelhouders.
Aandeelhouders krijgen betaald
De betalingen aan aandeelhouders zijn een hoofdthema van het verslag. Natuurlijk zijn wereldwijd de meeste aandelen in bedrijven eigendom van de extreem rijken. Het verslag merkt op dat de rijkste 10 procent van Amerikanen 89 procent bezit van alle aandelen die in de Verenigde Staten gebaseerd zijn, terwijl 46 procent van al het pensioenvermogen in het Verenigd Koninkrijk eigendom is van de welvarendste 10 procent – vergeleken met de armste 50 procent, die minder dan 1 procent bezit. Buiten de rijkste landen is het contrast nog extremer.
In werkelijkheid is in alle landen van de wereld het grootste deel van de waarde in aandelen en investeringen geconcentreerd in de handen van een piepkleine minderheid, een fractie van een procent van de wereldbevolking. In een periode van historisch lage investeringen in de wereldwijde productiekrachten, relatief aan de totale economische output, neemt deze kleine minderheid een steeds groter deel van de koek, simpelweg door zichzelf meer te betalen – door dividenden uit te keren, aandelen terug te kopen of de salarissen en bonussen van bestuurders te verhogen. Wat Oxfam het “aandeelhouders eerst”-model noemt is eigenlijk gewoon de kapitalistische klasse die ervoor zorgt dat haar rijkdom blijft toenemen terwijl de markten krimpen en verstandigere investeringen kansloos lijken.
Het verslag benadrukt dat, van 2016 tot 2019, 59 van de meest winstgevende bedrijven ter wereld bijna $2 biljoen uitkeerden aan hun aandeelhouders, waarbij de betalingen gemiddeld 83 procent van de winst waren. In veel gevallen waren de betalingen aan de profiteurs zelfs groter dan de winsten van het bedrijf. In één voorbeeld, bijzonder relevant voor COVID-19, gaven de drie grootste zorgbedrijven in Zuid-Afrika – Netcare, Mediclinic en Life Healthcare Group – een ongelooflijke 163 procent van hun winsten aan aandeelhouders via dividenden en terugkoop van aandelen. Oxfam trekt terecht het verband tussen deze enorme betalingen en hoe hard Zuid-Afrika door de pandemie is geraakt, met een chronisch ondergefinancierd zorgstelsel en zwaar uitgebuite zorgwerkers die totaal niet toegerust zijn met de benodigde middelen om de uitbraak van het coronavirus het hoofd te bieden.
Een bijzonder ziekmakend aspect van het verslag beschrijft hoe bedrijven over de hele wereld doorgingen met zeer hoge betalingen aan aandeelhouders terwijl ze, vanwege de pandemie, tegelijkertijd enorme overheidssteun aanvroegen – en ontvingen. De regering van het Verenigd Koninkrijk gaf £1,6 miljard aan chemiereuzen BASF en Bayer, terwijl die bedrijven hun plannen bevestigden om bijna €6 miljard uit te betalen in dividenden aan aandeelhouders. Zeven Franse bedrijven betaalden hun aandeelhouders, terwijl ze tegelijkertijd publiek geld gebruikten om hun personeel te betalen. In totaal hebben de 40 grootste bedrijven in Frankrijk dit jaar €35-40 miljard betaald aan hun aandeelhouders. In de VS bleven Royal Caribbean, Halliburton, General Motors, McDonalds, 101 Caterpillar, Levi Strauss, Stanley Black & Decker, Steelcase en World Wrestling Entertainment hun aandeelhouders op hetzelfde niveau doorbetalen, terwijl ze steungeld ontvingen van de overheid en/of hun werkers ontsloegen en het mes zetten in uren en lonen. In Duitsland heeft BMW meer dan €1,6 miljard uitgekeerd aan dividenden, hoewel het zijn werkers op non-actief stelde met geld van de staat. En, het meest walgelijke voorbeeld van allemaal: de drie farmaceutische reuzen uit de VS die miljarden aan publiek geld ontvingen om een COVID-19-vaccin te ontwikkelen – Johnson & Johnson, Merck en Pfizer – hebben $16 miljard aan hun aandeelhouders gegeven sinds januari.
Chema Vera, de Uitvoerend Directeur van Oxfam International, wijst correct op de onderliggende oorzaak van de situatie in de wereld:
“De economische crisis die we nu lijden dankzij de pandemie, wordt gevoed door een gemanipuleerd economisch model. De grootste bedrijven ter wereld verdienen miljarden ten koste van werkers met lage lonen en sluizen hun winsten door naar aandeelhouders en miljardairs.”
Het gemanipuleerde economisch model in kwestie is het kapitalisme.
Dodelijke uitbuiting
We vinden in het verslag ook vele grafische voorbeelden van hoe bedrijven schuldig zijn aan de dood van duizenden van hun werkers tijdens de pandemie.
Vleesverwerkingsfabrieken over de hele wereld hebben COVID-19 zich als een lopend vuur zien verspreiden. In de Verenigde Staten zijn ongeveer 27.000 werkers in de vleesverpakking positief getest. Maar het grootste vleesbedrijf van het land, Tyson Foods, heeft aanzienlijk veel tijd, geld en moeite gestopt in het lobbyen bij de regering om ervoor te zorgen dat diens fabrieken niet worden stilgelegd. In Brazilië stuurt het vleesbedrijf JBS – waarvan het bestuur een geschiedenis heeft van omkoping van overheidsfunctionarissen – aan op het terugdraaien van nieuwe veiligheidsmaatregelen met betrekking tot de social distancing van werkers in de voedselindustrie. Honderden van diens werkers zijn positief getest voor COVID-19.
De inleiding tot het verslag begint met een citaat van de weduwe van een pluimveewerker die stierf door het coronavirus in Maryland in de Verenigde Staten:
“Ze hebben werkende werkers nodig zodat ze geld kunnen verdienen, maar ze geven niet om mensenlevens. De kipfabriek draait nog steeds, verdient nog steeds geld... Als mijn man – als ze zouden geven om zijn gezondheid, als ze hem hadden laten weten over de koorts – zou hij nu nog leven.”
De implicatie is dat het pluimveebedrijf op de hoogte was van de symptomen van haar man, maar hem dwong om door te werken. Op een fundamenteler niveau geeft haar verklaring een indicatie van het voortschrijdende klassenbewustzijn van de werkende klasse, als gevolg van de moorddadige nalatigheid en het verlies van levensonderhoud die werkers tijdens de pandemie hebben moeten lijden door het gedrag van hun bazen.
Voedselbezorgingsbedrijven hebben een enorme golf van kritiek te verduren gekregen van hun werkers, nu hun model van schijn-‘zelfstandig ondernemerschap’, zonder basale arbeidsrechten als ziekteverlof of medische zorg, wordt blootgelegd voor wat het is. Het verslag merkt op hoe het gebrek aan deze rechten, samen met het gebrek aan veiligheidsvoorzieningen zoals persoonlijke beschermingsmiddelen voor bezorgers, geleid heeft tot stakingen over de hele wereld, zoals door werkers van Instacart in de VS en werkers van Zomato en Swiggy in India.
Elders merkt het op hoe de werkers van het wereldwijde callcenterbedrijf Teleperformance ook hebben gestaakt tegen het complete gebrek aan veiligheidsvoorzieningen door de bazen en hun weigering om callcentermedewerkers vanuit huis te laten werken. Het bedrijf heeft wraakacties genomen tegen werkers voor wilde stakingen in tien verschillende landen.
Oxfam legt uit dat er in Peru, Mexico, Guatemala en de Congo, mijnen open zijn gebleven zonder veiligheidsvoorzieningen, ondanks dat er honderden gevallen van COVID-19 zijn gemeld. Ze leggen ook uit hoe het gebruik van kinderarbeid tijdens de pandemie is toegenomen op cacaoplantages in West-Afrika, aangezien gedwongen lockdowns hebben gezorgd voor een tekort aan tijdelijke volwassen arbeiders. In Thailand zijn werkers in de zeevoedselindustrie op zichzelf aangewezen nu COVID-19 de wereldwijde bevoorradingsketens heeft verstoord. Ze moeten onder andere de kosten voor hun eigen veiligheidsmiddelen dekken terwijl ze in onveilige omstandigheden werken.
Filantropische druppels in de oceaan
De mainstream media stond gedurende de pandemie vol met verhalen over de vrijgevigheid van bedrijven. Ja, de bazen harken nog steeds mega-winsten binnen en werken hun werknemers letterlijk dood, maar ze doen het allemaal uit liefde voor de mensheid. Dit, zo wordt ons verteld, wordt bewezen door de geldbedragen die zij – uit de goedheid van hun hart – doneren aan goede doelen.
Het verslag van Oxfam draagt deze fantasie ten grave. Het bevindt dat, gemiddeld genomen, bedrijven wereldwijd slechts 0,32 procent van hun operationele inkomen aan zulke doelen doneerden in 2019. De overheid van de VS liep in 2017 ongeveer $135 miljard aan inkomsten mis door belastingontduiking door bedrijven, maar de filantropische donaties van bedrijven uit de VS waren in totaal minder dan $20 miljard.
Zoals het verslag opmerkt, geven de meeste bedrijven de voorkeur aan vrijwillige bijdragen aan sociale doelen boven verplichte – zoals wettelijk verplicht belasting betalen of een leefbaar loon bieden aan hun werkers. Dit is omdat, met vrijwillige bijdragen, bedrijven een bedrag kunnen geven dat ze zelf zien zitten, en het gebaar vervolgens kunnen optuigen zodat ze zelf in het best mogelijke licht worden getoond. Deze gang van zaken dient als een nuttige afleiding van de veel grotere bedragen die ze vermijden te betalen aan overheden en hun eigen werkers. Als marketingstrategie bespaart filantropie ze in feite een hoop geld, terwijl het niets doet om armoede en andere sociale crises te bestrijden.
De rol van overheden
Hoewel de focus van het verslag ligt op de hebzucht van bedrijven met betrekking tot COVID-19, worden ook overheden over de hele wereld volledig blootgelegd m.b.t. hun samenspanning met het grote bedrijfsleven. We hebben reeds enkele voorbeelden behandeld van overheden die bedrijven steun verlenen en zelfs de pandemierichtlijnen buigen om hun wensen te vervullen, terwijl de toppen van deze bedrijven nog steeds enorme winsten boeken en dividenden incasseren ten koste van hun werkers. In feite zijn de vele keynesiaanse steunpakketten die overheden over de hele wereld hebben ingevoerd om de crisis te bestrijden, allemaal bedoeld om de grote bedrijven overeind te houden.
De lijst van bedrijven die steun hebben ontvangen, omvat duizenden bedrijven met een geschiedenis van belastingontduiking. Reuters ontdekte dat meer dan 40 procent van de bedrijven die $4 miljoen of meer ontvingen van de overheid onder het US Payment Protection Program, vorig jaar helemaal geen enkele belasting betaalden. Ondertussen hebben grote bedrijven ook gebruik gemaakt van een steunfonds van de Amerikaanse overheid dat specifiek bedoeld was voor kleine bedrijven, voor een bedrag van $350 miljoen. Onder het reddingsplan van de Amerikaanse regering voor big business zullen 19 fossiele brandstofbedrijven een extra belastingvoordeel van $1,9 miljard krijgen. In het Verenigd Koninkrijk is 29 procent van de bedrijven die tijdens de pandemie zakelijke leningen krijgen van de overheid, verbonden aan bekende belastingparadijzen. Een groot deel van de rest is waarschijnlijk gewoon nog niet gepakt.
Om er absoluut zeker van te zijn dat haar vertegenwoordigers in de regering zich tijdens deze crisis voegen naar haar belangen, is de heersende klasse aan het lobbyen geweest als nooit tevoren. Lobbyisten in de VS gaven alleen al in het eerste kwartaal van dit jaar $903 miljoen uit – net geen recordbedrag. Oxfam verwijst naar het scala aan manieren waarop lobbyen door bedrijven succes heeft gehad in deze periode. Verscheidene bedrijven zijn erin geslaagd om hun werkzaamheden volledig draaiende te houden, tegen de richtlijnen van de Wereldgezondheidsorganisatie en hun eigen overheden in, van voedselproducenten in de VS tot kledingfabrieken in Mexico. Indiase lobbyisten zijn erin geslaagd om de belasting op de terugkoop van aandelen te pauzeren en verscheidene mijnbouwconglomeraten nemen wettelijk toegestane “vrije dagen” waarop ze geen belasting hoeven te betalen [tax holidays]. In de EU hebben vele bedrijven – vooral in de luchtvaartindustrie – COVID-19 als een excuus gebruikt om milieuwetgeving uit te stellen en geen pogingen te doen om de uitstoot van koolstofdioxide terug te brengen.
Ondanks dat overheden wereldwijd schoorvoetend maatregelen nemen om een complete economische en sociale catastrofe te verzachten, wat in eerste instantie voor veel gewone mensen overkwam als een respons op menselijke behoeften, laat dit verslag zien aan wiens kant ze werkelijk staan. De ene overheid na de andere heeft tijdens deze crisis meer dan ooit laten zien dat ze van, voor en door de rijken is.
De mythe van ‘building back better’
Het beeld van ongebreidelde concentratie van rijkdom en extreme uitbuiting dat door het Oxfam-verslag geschetst wordt, biedt een serieuze waarschuwing voor degenen die zich inbeelden dat het traject waar de wereld zich op bevindt, door de pandemie ten goede is bijgesteld:
“COVID-19 is geen kortstondige hapering. Als de wereld op het ingezette pad verder gaat, zal de pandemie waarschijnlijk resulteren in structurele veranderingen op de lange termijn. De bestaande socio-economische en politieke kloven zullen waarschijnlijk dieper worden. De verwachting is dat de hoofdzakelijke winnaars van de post-COVID-19-economie de grote bedrijven en rijke aandeelhouders zullen zijn, die zelfs nog meer macht en middelen zullen hebben om overheidsbeleid te vormen.”
Het is cruciaal dat het verslag zijn argumenten vormgeeft, niet in termen van een crisis die veroorzaakt werd door COVID-19, maar in termen van een “zorgwekkende economische trend” die “door COVID-19 wordt versneld”. De crisis van het kapitalisme bestond al vóór de pandemie, die haar naar voren bracht en verergerde. En de gapende welvaartskloof tussen de klassen, zoals het verslag op meerdere punten opmerkt, was al over een lange periode aan het groeien.
Geen toekomst onder het kapitalisme
Oxfam beeldt zich echter graag in dat de zaken anders hadden kunnen zijn, op kapitalistische basis, als de grote bedrijven maar niet zoveel geld hadden weggegeven aan aandeelhouders. Ze suggereren ook dat ons vanaf dit punt een andere toekomst te wachten zou kunnen staan, als degenen aan de top maar anders zouden ‘besluiten’. “Wij hebben een keuze,” zegt Vera, “tussen terugkeren naar ‘de normale gang van zaken’ of leren van dit moment en een eerlijkere en duurzamere economie ontwerpen.” De ‘wij’ naar wie hij refereert, is dezelfde heersende klasse die het systeem uitbuit voor alles wat er te halen valt, en hun duurbetaalde vertegenwoordigers in overheden over de hele wereld!
Karl Marx legde uit in Kapitaal, meer dan 150 jaar geleden, dat de accumulatie van rijkdom onvermijdelijk leidt tot concentratie in steeds minder handen. Het Oxfam-verslag geeft zelf toe dat mechanismen zoals het terugkopen van aandelen – waardoor de heersende klasse een steeds groter deel van de rijkdom die werkers produceren, kan opeisen – niets nieuws zijn. En wanneer Vera spreekt over steeds meer “macht en middelen om overheidsbeleid te vormen” die de heersende klasse heeft, hoe stelt hij zich dan voor dat deze macht en rijkdom kunnen worden ingeperkt binnen de limieten van het systeem dat ontworpen is voor de belangen van deze zelfde heersende klasse en door hen wordt bestuurd?
Er is natuurlijk een reden dat Oxfam niet voorbij de beperkingen van het kapitalistische systeem kan kijken. De goededoelenstichting heeft in de afgelopen jaren het aantal eigen bestuurders dat meer dan een ton per jaar ontvangt, verdubbeld. Het verslag merkt op dat de kapitalistische klasse liever vrijwillig kruimels doneert – juist, aan stichtingen zoals Oxfam! Het is deel van hetzelfde systeem dat het in dit verslag blootlegt.
De prognose van het verslag is in feite gericht aan de strategen van het kapitaal als een onheilspellende waarschuwing over de toekomst van hun systeem. Helaas voor de kapitalisten zijn “een verdere afname van het vertrouwen van de bevolking in democratisch (lees: kapitalistisch) bestuur en toenemende sociale onrust” het onvermijdelijke gevolg van de huidige crisis. Er is geen plaats voor hervorming binnen een systeem dat op het punt van economisch instorten staat. Stuksgewijze hervormingen zouden hoe dan ook nooit genoeg zijn om de rijzende woede onder de wereldwijde werkende klasse tot bedaren te brengen.
De socialistische respons
Verre van te proberen een systeem te repareren dat alle hoop voorbij is, dat een ingebakken functie heeft om massa-armoede te creëren naast een decadente minderheid van parasieten, is de oplossing om het systeem in het geheel weg te doen.
De respons van een socialistische samenleving op COVID-19 en de economische problemen waarmee gewone mensen nu geconfronteerd worden, zouden compleet anders zijn. Het zou niet slechts een kwestie zijn van de dividendbetalingen beperken of werkers aan de slag houden voor hongerlonen in onveilige omstandigheden. De gehele middelen van de samenleving zouden ingezet worden om ervoor te zorgen dat alle aan basisbehoeften wordt voldaan, waaronder de instandhouding van volledige werkgelegenheid met volledige doorbetaling voor iedereen tijdens de lockdown en gratis hoogwaardige zorg voor iedereen die het nodig heeft. De werkers zelf – de echte experts van hun eigen werkplaatsen – zouden op democratische wijze het bewind voeren over hoe ze hun werkomstandigheden veilig en duurzaam kunnen maken. De voorproefjes van dit proces die we dit jaar in verschillende landen zagen, zouden veralgemeniseerd worden en over de hele samenleving aangemoedigd.
Er zou niet zoiets zijn als een gebrek aan elementaire veiligheidsmiddelen voor zorgwerkers; niet zoiets als moeten kiezen tussen ofwel je leven ofwel je levensonderhoud op het spel zetten – of dat iemand anders die keuze voor jou maakt. De astronomische bedragen die volgens Oxfam in het afgelopen jaar zijn weggesluisd naar de bazen en aandeelhouders – en die in de meeste gevallen veel groter zijn dan de steunpakketten van individuele overheden – laten zien dat de rijkdom al bestaat om in vele basisbehoeften te kunnen voorzien voor de gehele samenleving. En dat is op basis van een verspillend en destructief systeem dat ver verwijderd is van het optimaal gebruik maken van ons productieve potentieel.
Dit welkome verslag van Oxfam geeft meer brandstof aan het vuur van onze strijd voor een systeem dat het volledige potentieel van de mensheid kan verwezenlijken.