De oorlog in Tsjetsjenië is een duidelijke aanwijzing van een verschuiving van de macht in het Kremlin in de richting van de militairen. De generaals zitten vandaag stevig in het zadel. Ze beslissen niet alleen zelfstandig over de oorlogsagenda in Tsjetsjenië, maar trekken zich bovendien geen snars aan van wat de kliek in Moskou erover denkt. Jeltsin heeft dit aan den lijve ondervonden, terwijl Poetin openlijk speculeert op een snelle overwinning in Tsjetsjenië om zijn kansen om verkozen te geraken in maart aanstaande te maximaliseren. Dat neemt niet weg dat de militairen zich niets aantrekken van de agenda van de regering, die ze beschouwen als de bron van al hun ellende. Nu ze van hun nieuw verworven macht hebben geproefd, zullen ze ongetwijfeld trek krijgen om een stap verder te zetten.
De laatste keer dat Rusland een "kleine overwinningsoorlog" tegen Tsjetsjenië probeerde te voeren was in het midden van de jaren ’90. Deze oorlog sleepte twee volle jaren aan, betekende een financiële aderlating, kostte minstens 80.000 doden en eindigde in een nederlaag. Sinds 1996 beschikt Tsjetsjenië over een wankele en tijdelijke ‘onafhankelijkheid’. Deze situatie kon niet blijven duren. Op zelfstandige basis is dit gebied onleefbaar, ook zonder externe druk van de Russen. Bovendien speelde de reactionaire natuur van de Tsjetsjeense nationalisten een fatale rol. Eens bevrijd van het Russische juk, viel Tsjetsjenië ten prooi aan een monsterachtige kliek van krijgsheren die nauwe banden onderhouden met de Russische maffia-kapitalisten en verwikkeld zijn in allerhande duistere zaakjes: drugs, witwasserij en kidnapping.
In augustus en september probeerde een van de krijgsheren, Shamil Basajev, de Islamitische kaart te spelen en viel binnen in de buurstaat Dagestan in een poging front te vormen met de plaatselijke fundamentalisten. Een zware misrekening. Ten eerste zijn de meeste mensen in Dagestan, net als in Tsjetsjenië trouwens helemaal geen fundamentalisten maar niet-godsdienstig. Maar belangrijker: de dreiging van de oprichting van islam-fundamentalistische regimes aan zijn zuidergrenzen was onaanvaardbaar voor Moskou. De invasie werd afgeslagen door Russische troepen en Dagestaanse milities. Deze gebeurtenissen zijn vrijwel onopgemerkt voorbijgegaan voor de Westerse media, maar ze lagen wel aan de basis van een onvermijdelijke Russische inval in Tsjetsjenië.
Vandaag staan de Tsjetsjenen op het punt hun relatieve onafhankelijkheid te verliezen die ze veroverd hadden. Rusland kan het verlies van de hele Kaukasus niet accepteren. Het zou de invloed van het Amerikaanse imperialisme brengen tot aan de zuidelijke flank. En dan is er nog het detail van de reusachtige olievoorraden en minerale rijkdommen in de regio. Het is duidelijk dat Rusland de strijd tot het bittere einde zal voeren om Tsjetsjenië op de knieën te krijgen, zelfs al moeten ze heel het land van de kaart vegen.
De oorlog werd voorafgegaan door een serie bomexplosies in Moskou en andere Russische steden. Die veroorzaakten grote paniek onder de bevolking. Tsjetsjeense terroristen kregen de schuld, ook al zijn hiervoor tot vandaag de dag geen harde bewijzen. Geen enkele Tsjetsjeense groep heeft ooit aanspraak gemaakt op de aanslagen. Ook het doelwit van de bommen was zeer ongewoon. In het verleden pikten islamitische fundamentalisten steeds welbepaalde doelen uit, zoals de Amerikaanse ambassade. Deze bommen ontploften in woonwijken, meestal in armere buurten. Maar ze kwamen de Russische regering en de generale legerstaf wel goed van pas, niet de Tsjetsjenen. Er ontstond een massahysterie tegen de Tsjetsjenen, opgefokt door de massamedia. Dit bereidde de bevolking psychologisch voor op een nieuw offensief tegen Tsjetsjenië. De bommen waren waarschijnlijk een provocatie, georchestreerd door een deel van de heersende kliek in het Kremlin. De dood van onschuldige burgerslachtoffers laat die heren sowieso koud. Maar dit maakte de oorlog wel populair onder de Russen, en dat straalde op zijn beurt af op de verkiezingsresultaten, waarbij de haastig opgerichte regeringspartij rond Poetin op een haar na de grootste werd.
De oorlog in Tsjetsjenië is bijzonder wreed en bloeddorstig. Het Russische leger voert er een zelfde tactiek als de NAVO in Joegoslavië: genadeloos bombarderen, met vele burgerslachtoffers tot gevolg. Honderdduizenden Tsjetsjenen zijn op de vlucht. De anti-Russische propaganda in het Westen stinkt naar de schijnheiligheid. De Westerse machten bekommeren zich evenveel om de Tsjetsjenen als om de Koerden of Kosovaarse Albanezen. Bovendien moeten we de oorlog in en breder kader zien. Ze maakt deel uit van een strijd voor de controle over de Kaukasus en hierin is het Westen betrokken partij. Als altijd liggen geen humanitaire overwegingen aan de basis van de Westerse doelstellingen, maar wel zelfbelang. Het Westen hoopt dat de Russische invloed in de Kaukasus en Centraal Azië wordt ondermijnd, zodat het zelf de handen kan leggen op de bodemrijkdommen in de regio.
En hoe kunnen ze tekeer gaan tegen het Russisch optreden in Tsjetsjenië, wanneer ze net precies hetzelfde deden in Joegoslavië? Ze kunnen de Russen moeilijk verwijten Grozny te bombarderen als ze net zelf Belgrado in de as hebben gelegd. Sommige politici in Moskou vrezen wel dat het optreden in Tsjetsjenië moeilijkheden kan veroorzaken met het IMF. Maar behalve verbaal protest, is de reactie van het Westen uiterst mild geweest. De reden is simpel: Rusland is Joegoslavië niet. De NAVO durft geen confrontatie aan met Rusland. De Russische generaals weten dat en wilden de wereld maar al te graag laten zien dat zij nog steeds heer en meester zijn in eigen huis. Ze zijn de niet aflatende vernederingen meer dan beu. De oorlog in Tsjetsjenië is dan ook een machtsvertoon voor de ogen van de hele wereld om te laten zien dat Rusland er nog steeds staat.
Het leger en het Kremlin
Bij de vorige oorlog in Tsjetsjenië zette het Westen Rusland wel onder druk om een einde te maken aan de gevechten. Maar tijden veranderen. Het Kremlin is misschien nog gevoelig voor Westerse druk, maar de militairen niet. Zij zullen een nederlaag niet langer dulden. Ze voeren de oorlog op hun manier en elke poging van de regering om zich te moeien wordt bitter onthaald. Regeringsverklaringen die een snelle beëindiging van de oorlog in het vooruitzicht stelden, werden steevast tegengesproken door de generaals.
Totnogtoe verliep de oorlog eerder gunstig voor de Russen, hoewel de verovering van Grozny toch veel moeilijker blijkt dan gedacht. Poetin hoopte dat tegen het midden januari de klus zou geklaard zijn, maar het bleek ijdele hoop. Maar de Russen hebben een enorme troepenmacht geconcentreerd in het gebied en ze hebben de tactieken van de NATO in Kosovo geïmiteerd door het inzetten van zware artillerie, raketten en luchtbombardementen om de vijand murw te maken, terwijl ze grondgevechten zoveel mogelijk proberen te vermijden. Grozny is omsingeld en vanuit het standpunt van de militairen heeft het geen zin om het nu op een akkoord te gooien. Voorstellen van het Westen of Lebed in die richting, die door de Tsjetsjeense president Aslan Maschadov gretig worden aangegrepen, botsen tegen de onwil van de Russische generaals, die zelfs met burgeroorlog dreigen indien nu naar een ‘vreedzame oplossing’ wordt gezocht. Onderhandelingen zijn niet uitgesloten, maar alleen om tijd te winnen en de eigen posities ondertussen te versterken om een nieuwe aanval voor te bereiden. De Russische militairen gaan voor niks minder dan de reïntegratie van Tsjetsjenië binnen de Russische Federatie.
De oorlog duurt langer dan de Russen hadden gevreesd. De winter is aangebroken en de Tsjetsjenen bieden heftige weerstand vanuit guerrilla eenheden. Dit maakt meer slachtoffers onder de Russische soldaten onvermijdelijk. Dit op zijn beurt zal de populariteit van de oorlog onder de bevolking ondermijnen.
Regimecrisis
De oorlog in Tsjetsjenië markeert een keerpunt voor de Russische militairen. Ze trekken zich steeds minder aan van het Kremlin en volgen hun eigen agenda. Maar eens begonnen, zal de honger naar meer politieke macht toenemen. Waarom hebben we burgerlijke politici nog eigenlijk nodig, is de volgende logische vraag? Temeer dat het niet meer is dan een bende corrupte gangsters. De grote kuis in het Kremlin onder de vroegere medewerkers van Jeltsin is een teken aan de wand. Maar indien Poetin dezelfde koers voert als Jeltsin – en hij vertegenwoordigt de belangen van dezelfde kliek – zal zijn aantreden niet veel veranderen. Het perspectief van een coup komt nader, naarmate de problemen blijven groeien en geen enkele partij een uitweg biedt op de huidige chaos.
De nieuwe president Poetin dankt zijn populariteit ongetwijfeld aan de oorlog. Als voormalige KGB-man onderhoudt hij betere banden met de militairen dan Jeltsin. De tendens naar bonapartisme is met het verdwijnen van Jeltsin alleen maar toegenomen. Moskou gonst van de geruchten en de pers staat bol van commentaren die een dictatuur verrechtvaardigen. Poetin zelf ligt ook niet wakker van de democratie.
Militair gezien ligt de uitkomst van de oorlog zo goed als vast. Maar het Russische leger zal er nooit in slagen het verzet helemaal uit te roeien. Dit opent het perspectief van een langdurige guerrillastrijd, waarbij de Tsjetsjeense strijders zullen opereren vanuit Georgië, waar de regering hen in alle stilte steunt. Dit kan gemakkelijk leiden tot een militaire interventie van het Russische leger in Georgië, met als excuus dat ze de rebellen achterna zit. Wie achter de recente aanslagen zit op president Sjevarnadze hoef je niet ver te zoeken. Georgië lonkt naar de EU en de NATO, wat voor de Russen onaanvaardbaar is. Een uitbreiding van het conflict in Tsjetsjenië kan dus vérreikende gevolgen hebben voor de stabiliteit in de hele regio.
Chaos in de Kaukasus
Je moet de oorlog in Tsjetsjenië dus in een breder kader stellen. Rusland is in Dagestan en Tsjetsjenië begonnen met het verloren terrein in de Kaukasus te herveroveren. Maar Rusland kan zijn wil niet opleggen aan het noorden van de Kaukasus zonder controle te verwerven op het Zuiden, waar het in botsing is gekomen met Georgië en Azerbeidzjan. Ook in Centraal Azië woedt een verbeten strijd rond de gas- en olierijkdommen en andere bodemschatten. Rusland komt er voortdurend in conflict met de belangen van Amerika en Turkije. De Amerikanen probeerden er een blok te vormen van Georgië, Azerbeidzjan, Oezbekistan en Moldavië (GUUAM) en proberen er ook Oekraïne bij te betrekken. Ze proberen al die landen los te weken van Rusland.
De pro-westerse GUUAM groep begon als een economische alliantie, maar sloot naderhand ook gemeenschappelijke veiligheidspacten af. Ze hebben zelfs een gemeenschappelijke defensiemacht uit de grond gestampt om gezamenlijk de Baku-Supsa pijpleiding van Azerbeidzjan tot de kust van de Zwarte Zee in Georgië te beschermen. De bedoeling van deze pijpleiding evenals de geplande Bakoe-Ceyhan pijpleiding door Georgië naar Turkije is een route te creëren voor olie uit landen uit Centraal Azië buiten de controle van Moskou.
Deze evolutie betekent zowel een economische als een strategische dreiging aan het adres van Rusland en Moskou kan dit niet tolereren. Toch zijn het die belangen die aan de basis liggen voor het huidige bloedige conflict en de chaos in de Kaukasus. Het is ook de reden waarom er in deze regio al meer dan tien jaar oorlogen woeden. De Russen beschouwen deze regio als hun traditionele invloedssfeer en komen er voortdurend in conflict met de VS en Turkije. Het machtsvertoon in Tsjetsjenië maakt deel uit van de Russische strategie om de Amerikanen lik op stuk te geven.
De oorlogen in de regio zijn nog niet gedaan. Meer staan op til. Er was de oorlog tussen Azerbeidzjan en Armenië, waarbij Rusland, Iran en Griekenland Armenië steunden en Turkije, met de VS op de achtergrond, aan de zijde stond van Azerbeidzjan. Turkije heeft banden met Amerika en Israël. De Amerikanen hebben al te veel hun nek uitgestoken en hoeden zich ervoor om rechtsreeks betrokken te geraken in het conflict. Maar ze zijn wel uitermate geïnteresseerd in de bodemrijkdommen, vooral in de olie van Toerkmenistan en Azerbeidzjan. Centraal in het conflict staat de controle over een pijplijn. De Amerikanen moedigen Turkije aan, dat ambities heeft om grote delen van de regio in te lijven, aangezien een groot deel van de bevolking er een taal spreekt die nauw verbonden is met het Turks. Azeri, de officiële taal van Azerbeidzjan, is eigenlijk een dialect van het Turks. Het Oezbeeks is er nauw mee verbonden, evenals de taal van Turkmenistan. Turkije is een middelgrote imperialistische macht die duidelijk zijn invloed in de regio wil uitbreiden en hierdoor in conflict komt met Rusland. Een zeer ernstige ontwikkeling.
Georgië speelt een zeer belangrijke rol in het huidige conflict. President Sjevarnadze, voormalig minister van buitenlandse zaken in de USSR onder Gorbatsjov, is een fervent aanhanger van het Westen. Hij is voorstander van lidmaatschap van de NAVO en zei dit openlijk in een interview met de Financial Times. Niet erg verstandig natuurlijk, want daarmee hou je een rode lap voor de Russische stier. Een reactie kon niet uitblijven. Sjevarnadze ontsnapte al enkele keren aan dodelijke aanslagen, maar zijn geluk zal niet noodzakelijk blijven duren. De Russische geheime dienst moet niet onderdoen voor de CIA als het gaat om individuen op te ruimen die in hun weg lopen.
Moskou beschuldigde zowel Georgië als Azerbeidzjan van het helpen van de Tsjetsjeense rebellen. Beide staten hebben openlijk verklaard te willen deelnemen aan de NAVO. Georgië is overigen s het enige land dat de aanwezigheid aanvaardt van een Tsjetsjeense buitenlandse missie. Rusland heeft de druk op dit land dan ook vergroot. De Russen steunen zowel de oppositie in Georgië als de separatistische bewegingen in Zuid Ossetië en Abchazië, die zich van Georgië willen afsplitsen.
Tot heel recent hadden de Russen nog troepen in Georgië. De terugtrekking ervan is maar een tijdelijke stap. Moskou bereidt een zeer gepeperde rekening voor Ze heeft ook nog een paar kaarten in de mouw en dreigt met een militaire interventie op de Georgische grens met Tsjetsjenië. Rusland heeft Georgië gewaarschuwd om haar steun aan de Tsjetsjeense regering stop te zetten. Ondertussen probeert Rusland alles in te zetten om zijn greep op de regio te versterken. Armenië is Ruslands belangrijkste steunpilaar in de Kaukasus. Op 27 oktober stormde een groep gewapende mannen het parlement in Jerevan binnen en vermoordde er de eerste minister en verschillende andere parlementsleden. Armenië deed onmiddellijk een oproep tot Rusland voor hulp. Voorspelbaar, net als de respons van Moskou. Eén dag na de schietpartij stuurde Rusland een elitecommando naar Jerevan. Het Russisch gezinde Armeense leger waarschuwde de regering openlijk dat het niet met gekruiste armen zou blijven indien de veiligheid van het land bedreigd werd.
Het is onduidelijk wie achter de aanslag zat. Maar het is zeer duidelijk wie er baat bij had. Het nettoresultaat is dat de banden tussen Armenië en Rusland nooit sterker zijn geweest, en de druk op Georgië nog is toegenomen. Het Georgische leger heeft de grens met Armenië hermetisch afgesloten. Maar dat zal de Russische invloed op Georgië niet buiten houden. En na Georgië is Azerbeidzjan aan de beurt. Kortom, Rusland is een ernstige campagne begonnen om zijn controle over de Kaukasus te herveroveren, en de NAVO moet onmachtig toekijken.
De effecten op Rusland
Het conflict in Kosovo had een grote weerslag in Rusland en de gevolgen zijn tot vandaag merkbaar, zeker in het leger. De Russische generaals waren geschokt door deze oorlog tegen hun traditionele geallieerde. Ze keken vol afgrijzen toe hoe het Joegoslavische afweergeschut vernietigd werd door geavanceerde technologische wapens. Tien jaar privatisering en marktpolitiek hebben Rusland niet alleen bankroet gemaakt, maar ook een ernstige verzwakking veroorzaakt van het Russisch leger. Al tien jaar zijn er geen militaire investeringen meer, wat betekent dat de Russen nu tien jaar achterstand hebben op de Amerikanen. De generaals zijn dus niet tevreden.
Moskou is in de greep van een permanente crisis, die nu ook toeslaat in het hart van de meest gevoelige machtscentra, met inbegrip van het leger, die snel vervreemd geraakt van de heersende kliek en haar desastreuze politiek die Rusland vernederd heeft. Een teken aan de wand was de onverwachte bezetting van het vliegveld van Pristina door Russische troepen. Het Kremlin had dit duidelijk niet gepland. Het was het werk van de militairen zelf, die -VDB indachtig- zegden: teveel is trop en trop is teveel. Ze wilden de NAVO en de Amerikanen een lesje leren waar de grenzen lagen. Na heel wat overleg en koehandel trokken de troepen zich terug, maar een ernstig conflict was niet ver weg. Het Westen nam het incident in elk geval zeer ernstig.
De gisting in het leger is maar een symptoom van en veel breder ongenoegen. Rusland is failliet en moet een beroep doen op Westers geld om zich enigszins recht te houden. Een jaar voor de oorlog in Kosovo wou het Westen niet langer met geld over de brug komen, maar nu vreest het een ineenstorting. Het vreest dat het hervormingsprogramma zal omgedraaid worden, het leger de macht grijpt samen met de communisten en nationalisten en dat dezen de economie terug zullen centraliseren en misschien zelfs terug zullen keren naar een genationaliseerde planeconomie. Het Westen begrijpt hoe instabiel de toestand in Rusland wel is.
Hoewel Rusland gedeeltelijk gestabiliseerd is na de beurscrash van augustus 1998, is het duidelijk dat de huidige situatie niet kan verder duren. Deze financiële ineenstorting bracht de hervormers een dodelijk klap toe. De oorlog in Kosovo was een nieuwe nagel aan hun doodskist. Een nieuwe economische opdoffer zal vérreikende gevolgen hebben. Er heerst een zeer grote ontevredenheid over de hervormingen, de markt, het kapitalisme, het Westen en vooral Amerika. De Kosovocrisis bracht al het ongenoegen aan de oppervlakte. De oorlog in Tsjetsjenië is nog een stap verder.
Wat er ook gebeurt, een nieuw conflict tussen Rusland en Amerika is onvermijdelijk. Beide zijden bereiden er zich op voor. In Moskou trok de generale staf de volgende conclusie: "Gisteren was het Joegoslavië, morgen zijn wij aan de beurt. Daarom moeten we ons voorbereiden, we moeten herbewapenen!". En ze zullen herbewapenen. En dat heeft dan weer serieuze implicaties op de markthervormingen, want op de huidige basis is een ernstig herbewapeningsprogramma onmogelijk. De enige weg vooruit in Rusland is trouwens het herstel van de genationaliseerde planeconomie. Het is niet zeker of dit perspectief zal uitkomen, maar in elk geval zal een nieuwe wereldcrisis een krachtige impuls geven aan de verstaatsing van de economie, niet alleen in Rusland, maar ook in China en delen van Oost Europa. Onder dergelijke omstandigheden zal de beweging naar de restauratie van de voormalige Sovjet-Unie onweerstaanbaar worden ten gevolge van het verlies aan markten in het Westen.
Gezien de grootte van de ineenstorting is het eigenlijk verwonderlijk dat de bourgeoisie in wording het zo lang heeft uitgehouden in Rusland. Maar ze kunnen wel rekenen op de steun van Zjoeganov en de leiders van de Communistische Partij, die zich ook openlijk tot de markt hebben bekeerd. De oorlog in Tsjetsjenië gebruikt het Kremlin duidelijk als een afleidingsmanoeuvre, maar dit heeft maar een tijdelijk effect. Onvermijdelijk zullen de arbeiders in Rusland terug op het strijdtoneel verschijnen en de tradities van 1905 en 1917 herontdekken. Succes kunnen ze enkel bekomen door de oprichting van een echte Bolsjewistische partij met een soortgelijk programma als dat van Lenin en Trotski.
