In het oeuvre van Ken Loach, begenadigd cineast en onvolprezen chroniqueur van het “gewone” volk, neemt de film “The spirit of ‘45” een bijzondere plaats in. Aan de hand van authentieke archiefbeelden, geluidsopnames en interviews met toenmalige verpleegsters, mijnwerkers, vakbondsmensen, dokters en activisten wordt een beeld geschetst van het na-oorlogse Engeland. Labour was op basis van een links programma met een overweldigende meerderheid aan de macht gekomen in juli 1945.
Alhoewel het land in puin lag en het voedsel nog op de bon was heerste er een opgewekte, positieve sfeer van samenhorigheid. 70% van de Britten beschouwden zichzelf als behorend tot de arbeidersklasse en de nieuwe regeringsleider Clement Attlee gebruikte de torenhoge noden om een doorgedreven programma van nationalisatie door te voeren. Wegen, de staalindustrie, de mijnen, de havens, water, gas en electriciteitsvoorzieningen, sociale huisvesting, … dit alles kwam onder staatscontrole. En het meest ingrijpende: in 1948 zag de gratis Nationale Gezondheidsdienst het levenslicht! Hierover getuigt de nu 88-jarige dokwerker Sam: ”De gratis doktersvisites kwamen net op tijd, mijn vrouw had TBC en werd gewoon aan haar lot overgelaten – we konden de 5 shilling die het wekelijks kostte niet opbrengen.” De Britse Orde van Geneesheren ging als een furie te keer tegen deze veranderingen en beschuldigde de minster van Volksgezondheid ervan zich te gedragen als een “Hitler-dictator”. Gelukkig waren er dokters die het algemeen belang voorop stelden en in de film zien we vele enthousiaste hulpverleners die blij waren dat ze nu iedereen konden bijstaan.
Waar liep het verkeerd?
In de documentaire komen ook de gebreken van het systeem aan bod. Er was geen arbeidersvertegenwoordiging in de genationaliseerde bedrijven, een chronisch tekort aan investeringen, geen lange termijn planning én te veel verantwoordelijken die geen voeling hadden met het socialisme en de gemeenschapsgedachte. Zoals een activist het treffend verwoordde: “Welk soort nationalisatie is dat, wanneer het dezelfde zijn als vroeger die aan de touwtjes trekken?” Desondanks werden in deze jaren de fundamenten gelegd van de welvaartstaat en was meer dan 40% van de industrie genationaliseerd. Toch bleef het kapitalisme overheersen omdat alle economische hefbomen niet in overheidshanden kwamen
De ontmanteling van de welvaartstaat wordt razendsnel ingezet met de komst van Thatcher in 1979. De film toont duidelijk hoe haar ideologie van “het terugdringen van de staat”, “pro privatiseringen” en “lage belastingen” desastreuze gevolgen heeft voor de arbeidersklasse. Zij gaat in 1984 het gevecht aan met de mijnwerkersvakbond, voor haar de ruggengraat van de arbeidersbeweging die eerst moest gebroken worden vooraleer ze de rest zou aanpakken. In deze scènes bewijst Ken Loach dat hij zoveel méér is dan een documentairemaker: de details van de privatiseringen verschijnen op de rug van de mijnwerkers terwijl ze door de politie vakkundig in elkaar geklopt worden. Miljoenen jobs verdwijnen in de zware industrie en ook de Nationale Gezondheidsdienst moet er aan geloven. In 1984 worden alle poetsdiensten, onderhoud en catering uitbesteed. Karen, verpleegster in Bolton, legt uit: “We hadden vroeger twee full-time kuisvrouwen per ziekenzaal, nu moet één parttimer hetzelfde werk doen”.
De documentaire toont tevens aan dat in de 13 jaar onder “New Labour” met Tony Blair en Gordon Brown heel weinig werd ondernomen om de Thatcheriaanse maatregelen terug te draaien. Integendeel: het individualisme haalde het boven de gemeenschapsgedachte. De ontmanteling van de openbare diensten en de uitbestedingen aan de privé bleven gewoon doorgaan. Het dieptepunt was wel het schrappen van Clause IV in de partijstatuten van Labour die stelde dat “de samenleving moet georganiseerd worden op basis van de gedeelde eigendom van de produktiemiddelen.”
Naar een hoopvolle toekomst!
Dot, 82 jaar en actief bij de vakbond van de gepensioneerden, vertelt in de film over haar optimisme: “We moeten het gesprek met de jeugd aangaan. We hebben de plicht om te vertellen over de hoopvolle, drijvende kracht van 1945, over eigendom versus collectivisme. Het zijn barre tijden, we moeten de lessen trekken uit de geschiedenis en de jongeren de weg vooruit tonen.”
Een even inspirerende figuur is Ray, een 83-jarige ex-mijnwerker. Zijn Che Guevara baret, getooid met talloze linkse badges getuigt van een leven vol actie en strijd. “Toen het nieuws van Labour’s overwinning ons in juli 1945 in de put bereikte” zegt hij “liepen alle kompels juichend de mijn uit. Eindelijk, nu was het aan ons! Alles waar we voor gevochten hadden, zeggingschap over de spoorwegen, de mijnen, de banken….. fatsoenlijke behuizing, goede gezondheidszorg. In één woord: socialisme!”
Om te eindigen met de woorden van de maker: “Vandaag staat de vrije markt centraal. Het wordt de hoogste tijd dat het belang van een openbare sector, de voordelen van gedeeld eigendom en van samenwerken terug op de agenda geplaatst worden. Dat was niet mijn enige motivatie om deze prent te maken. Er wordt enkel nog over Thatcher gepraat, iedereen is blijkbaar de jaren die er aan vooraf gingen, de opbouw van de welvaartstaat vergeten. Ik wil de arbeiders hun geschiedenis en hun geheugen teruggeven. De media zijn oppermachtig en laten enkel de klok van de machthebbers horen.”
Moet nog gezegd dat de conservatieve Britse krant The Daily Mail bij het verschijnen van de film in maart 2013 blokletterde: “Ga dit niet zien! Het zijn leugens, een wilde marxistische fantasie!”
“The Spirit of ‘45” regisseur Ken Loach – maart 2013
