Frans Masereel (1889-1972) wordt algemeen beschouwd als de belangrijkste graficus en houtsnijder uit de twintigste eeuw. Het Mu.ZEE in Oostende brengt een hommage aan deze veelzijdige kunstenaar: er zijn méér dan 150 werken, afkomstig uit binnen- en buitenlandse collecties te bewonderen. Het gaat verder dan het pure etaleren van zijn vakmanschap. Door de confrontatie met hedendaagse kunstenaars uit de vier windstreken, die net als hij politiek en maatschappelijk geëngageerd zijn komt het linkse activisme van Frans Masereel volledig tot zijn recht.
Graphic novel
Via de houtsnede, de eeuwenoude volkskunst van “het prenten snijden” vond Masereel een manier om de massa te bereiken. De beelden moesten voor zichzelf spreken, eenvoudig zijn maar niet simplistisch en meerdere interpretaties mogelijk maken. Een schoolvoorbeeld hiervan is “De stad”: 100 houtsneden tonen het leven in de moderne metropool. Voor de kunstenaar een fascinerende plaats maar ook een broeihaard van armoede, uitbuiting en onrecht. Elke prent lijkt wel een ooggetuigenverslag van een verontwaardigde omstaander, de eenzaamheid loert overal uit de ramen. De artiest laat zijn gekwelde ziel spreken.
De strips van de Zuid-Afrikaan Anton Kannemeyer vertellen hetzelfde verhaal van sociale onrechtvaardigheid. De toeschouwer voelt zich ongemakkelijk bij de gehanteerde definities van ras en identiteit. De Afrikanen zijn tegelijkertijd slachtoffer en dader. Zijn de kolonisators de échte barbaren of hebben de nieuwe machthebbers ook boter op hun hoofd? Hoe kan het nog ooit goedkomen als je ziet welke puinhoop het kapitalisme in de derde wereld aangericht heeft?
De Congolees Papa Mfumu’Eto 1er begon als straatartiest. Hij gebruikte de oeroude legendes en mythes om het systeem op de korrel te nemen. Van zijn eerste beeldverhaal “de vrouw die door de slang opgeslokt werd” circuleerden meer dan 100 000 koppies in de volkswijken. In een mum van tijd produceerde hij twee verhalen per week. Hij evolueerde naar een atypische schilder: zijn monumentale doeken zijn ook als een krantenartikel te lezen. Het getoonde is overweldigend, je moet de tijd nemen om het in détail te bestuderen.
De affiches van Glenn Ligon, een Amerikaanse conceptualist, die platweg oproepen om weggelopen slaven terug in te rekenen laten een sterke indruk na. Hij werd geboren in de Bronx en verkent vanuit die positie zijn plaats in de samenleving. Het is niet mijn opdracht om via mijn werk antwoorden te geven, stelt hij, wel om de juiste vragen op te werpen.
Je kan ook een animatiefilm van William Kentridge bekijken. Voor hem is film niet meer dan een verzameling tekeningen die in elkaar overvloeien. Er is meestal geen scenario, geen logisch verloop, alles is mogelijk. De raciale verhoudingen en spanningen staan steeds centraal, gemilderd door de broodnodige humor. Verwijzingen naar het surrealisme zijn nooit veraf en bevorderen het kijkplezier.
Ontheemding
Een opmerkelijk schilderij is “De lezende familie”, de bijdrage van Masereel aan de Wereldtentoonstelling van 1937. Het is eenmalig uitgeleend door het Antwerps ontmoetingscentrum De Nova, waar het de cafetaria siert. We zien een gezin in de duinen, in een overgangsmaatschappij op weg naar de industrialisatie. Ze weten niet wat hen te wachten staat. Het is een zeer kleurrijk, ietwat naïef werk.
Ertegenover, als het ware als commentaar, een zwart/wit tekening van Mary Evans “Tableau vivant”. Eenvoudig uitgeknipte figuren, verspreid over een onwezenlijk landschap. Deze Brits-Nigeriaanse kunstenares is gefocust op migratie, ballingschap en aanpassing. Zij vermengt elementen uit haar Afrikaanse afkomst met haar Britse opvoeding. Zij voelt zich bovenal verantwoordelijk voor de niet vertelde verhalen van haar voorouders die zonder haar zouden verloren gaan.
Masereel leefde zich graag uit op grote rolboeken Japans papier, Makimono genoemd. Zo kon hij een gehele reeks op één lang papieren lint van wel 7 meter krijgen. Er zijn drie exemplaren ervan te bewonderen op de tentoonstelling. Penseeltekeningen in Oost Indische inkt vertellen het macabere verhaal van de vervreemding in de grootstad.
De Roemeense artiest Dan Perjovschi gaat ermee in confrontatie: een gehele wand vol stifttekeningen, zijn visie op de groteske karikatuur die zijn land na de val van de muur geworden is. Vol spot, maar ook een wrang verdriet over wat verloren ging.
De kers op de taart
Masereel sneed de reeks “Doden, word wakker! De opstand van de hel”, een vlijmscherpe aanklacht tegen de gruwelen van de eerste wereldoorlog in 1917. De Franse cineast Jérome Laffont heeft deze houtsneden als uitgangspunt genomen voor een documentaire over het leven en werk van Masereel. Hij brengt de oorspronkelijke houtblokken met speciale lenzen uit de medische wereld in beeld. Daarbij volgt hij de voetsporen van de kunstenaar en bezoekt de plaatsen die voor hem bepalend waren. Laffont is een geëngageerd cineast, hij verfilmde het leven van André Renard – de Waalse aanvoerder van de staking 1960-’61 en draaide een documentaire over het misbruik van de antiterrorisme wetten. Het is een interessante film geworden die Masereel in zijn totaliteit benadert. De DVD is in het museum te koop. De tentoonstelling loopt nog tot 3 september 2017 en is de verplaatsing meer dan waard!
