Telkens ergens grootscheepse antikapitalistische protesten doorgaan duikt wel het begrip “directe actie” op. Omdat voor velen het hier om een vaag en moeilijk definieerbaar iets gaat, dringt de nood aan opheldering zich op. Als reactie hierop werd de volgende tekst geschreven, die vertrekkend vanuit een marxistische visie naar antwoorden zoekt.
De recente reeks van antikapitalistische betogingen brachten verschillende groepen te samen, protesterend tegen de vernietiging van het leefmilieu, racisme, de uitbuiting van de derde wereld, maar ook vele jongeren die hun onvrede uitten tegen de huidige algemene toestand. Samen slaagden ze er in de mythe te doorbreken dat iedereen tevreden is en het kapitalisme heeft aanvaard als enige mogelijke maatschappijvorm.
Overal om ons heen zijn we de ellende die dit systeem veroorzaakt. Hongersnood, oorlog, werkloosheid, dakloosheid en wanhoop, dit zijn de gewelddaden die het systeem dagelijks op miljoenen pleegt. De aanschouwing en ervaring van deze vernietiging en wanorde drijft jongeren overal tot protest.
Desondanks is het idee om betrokken te raken in een politieke organisatie voor velen, die begrijpelijkerwijze iets willen ondernemen en wel nu, iets afstotend. In werkelijkheid is de poging om organisatie, discussie en debat opzij te schuiven voor “directe actie” puur sofisme. De ideeën van het marxisme zijn niet een onderwerp voor academische studie, ze zijn er juist als leidraad voor activisme. We zijn allen voorstander van actie, maar dit moet doordacht gebeuren en met duidelijk omschreven doelstellingen wil het lukken. Anders eindigen we met een stuurloos activisme. Verder, wie beslist er zonder politieke organisatie over welke acties waar en wanner ondernomen worden?
Er kan geen grotere directe actie zijn dan het zich meester maken van onze eigen levens door de overgrote meerderheid van de maatschappij. In deze daad ligt de essentie van revolutie. Niet zomaar een richtingloze “directe actie”, maar een massale, democratische en bewuste actie. De strijd niet enkel tegen kapitalisme, maar voor een nieuwe maatschappijvorm, socialisme.
De meest recente betoging, op 1 mei in Londen, werd door de spreekbuizen van het patronaat in de pers gebruikt om hun gewoonlijke hysterische troep nog wat meer op te kloppen. Ze maakten groot spel van de graffiti op het praalgraf en de besmeuring van Churchill’s standbeeld. Desondanks werd hun feestje wat verstoord door het nieuws dat de boosdoener niet zomaar gespuis was, maar een ex-marinier, nu studerend aan de Anglia University in Cambridge.Verschijnend voor magistraten hield deze een toespraak waarin hij imperialisme en Churchill’s antisemitisme veroordeelde. Het had een impact op de magistraat, die geconfronteerd met zijn eigen klassenpositie de spot dreef met deze jonge ex-soldaat vanwege zijn afhankelijkheid van een studentenuitkering. “Zo zie je maar”, zei hij, “je kan niet eens zonder kapitalisme overleven”.
Het bleek trouwens ook dat een Etonscholier had deelgenomen aan het inslaan van een MacDonaldsraam. Dit is geen toeval. Het is het symptoom van de impasse waarin onze maatschappij verkeert dat niet enkel de arbeiders- en middenklassenjeugd maar zelfs de geprivilegieerde lagen rebelleren.
Zo, wat nog meer? De organisatoren van de demonstratie vertellen ons dat dit geen protest was om veranderingen te bekomen. Hervormingen zijn blijkbaar een verspilling van tijd. Nee, door simpelweg mee te doen in wat zij “het carnaval” noemen worden we betere mensen en uiteindelijk zullen meer en meer mensen deelnemen, tot dit een kritieke massa bereikt en we allen kapitalisme negeren, stoppen met rekeningen te betalen, tot het vanzelf weg gaat. Wat een infantiel droombeeld! De oprechte intenties van de protesterenden wordt hier niet in vraag gesteld. Doch, was het niet de weg naar de hel die geplaveid was met goede intenties? Moeten we echt geloven dat wanneer we ons allen “buiten kapitalisme plaatsen” het patronaat niets zal doen om zijn systeem te verdedigen? Deze struisvogelpolitiek van het hoofd in het zand begraven tot de problemen weggaan is niet serieus te nemen. Evenmin is het activisme. In werkelijkheid is het onverantwoord, indirect, inactivisme.
“Zelforganisatie”
Anarchistische organisaties hebben zich altijd verstopt achter een façade van “zelforganisatie”. Ze beweren geen leiders, geen politici enzovoort te hebben. Doch, wie beslist er? Mochten er geen leiding en politici zijn, dan kon er ook geen enkele vorm van actie zijn. De recente betogingen waren sterk georganiseerd en op internationale schaal gecoördineerd. Goed, zo hoort het ook. Nochtans, zonder organisatie en democratie heeft niemand behalve een kliek aan de top enige inspraak over het waarom, waar en wanneer. Zulk een beweging zal het internationaal kapitalisme nooit bibberend op de knieën krijgen.
Een van de bekendste Britse anarchistische groeperingen, Reclaim the Streets, verraad zichzelf in hun parodische 1 meipublicatie, “Maybe”. Overigens, wie schreef deze artikels, wie besliste wat er in kwam en wat niet, wie deed de eindbewerking en waar kwam het geld vandaan? Onze intentie hier is niet om hen van onbetrouwbare financiering te beschuldigen, maar simpelweg om aan te tonen dat dit “geen leiders”gedoe een zelfgeorganiseerde mythe is.
Op pagina 20 verkondigen ze: “Reclaim the Streets is niet hiërarchisch, spontaan en zelforganiserend. We hebben geen leiders, geen comités, geen raad van beheer, geen woordvoerders. Er is geen gecentraliseerde eenheid voor het maken van beslissingen, het uitwerken van strategieën en het voortbrengen van een ideologie. Er is geen lidmaatschap en geen eenvormige betrokkenheid. Er is geen algemeen plan en geen vooropgestelde agenda.”
Er zijn hier twee problemen. Ten eerste, wie zijn “we”, wie schreef deze bovengenoemde uitspraak en wie besliste erover? Ten tweede, zelfs al is het echt zo, dan nog is het niets om fier op te zijn. Of je het nu leuk vindt of niet, er bestaat geen kans dat het kapitalisme ooit door zulke wilde en onverzorgde methodes kan worden omvergeworpen. Er is geen theorie, geen coherente maatschappij analyse, geen alternatief programma. Te pochen met een gebrek aan directie, vastberadenheid en coherentie tegenover zulk een sterk georganiseerde en brutale vijand is zonder twijfel het hoogtepunt van onverantwoordelijkheid.
In werkelijkheid zijn de leiders van deze bewegingen niet verstoken van ideologie, het zijn anarchisten. Anarchisme is niet enkel een scheldwoord, het komt van het Griekse woord ‘anarchos’, betekenend zonder regering. Voor anarchisten zijn staat, regeringsapparaat, leger, politie, rechtbank enzovoort. de oorzaak van al wat foutloopt inde wereld. Het moet vernietigd worden en niet vervangen door een nieuwe staatsvorm, maar door de onmiddellijke invoering van de staatloze maatschappij.
Deze vorm van verzet tegen staat en autoriteit leidt tot een verwerpen van elke vorm van parlementaire activiteit, deelname in een politieke partij of streven naar hervormingen, welke politieke veranderingen door middel van de staat zijn.
Natuurlijk is het marxisme ook tegen de brutale overheersing van de kapitalistische staat. Marx zag de toekomstige maatschappij als zonder staat maar in de plaats als “een vereniging waarin de vrije ontwikkeling van elk van ons de voorwaarde is voor de vrije ontwikkeling van ons allen. Dat is een zichzelf regerend volk. De vraag is hoe we dit kunnen bekomen.
Daar anarchisme de staat ziet als bron van alle kwaad, gelooft het ook dat dit kan worden opgelost door de vernietiging ervan. Marxisme ziet hier tegenover de staat als de verdeling van de maatschappij in klassen: een minderheid die de productiemiddelen bezit om weelde te schapen en de meerderheid van ons van wie de arbeid de bron is van deze weelde. In dit ligt de oorzaak van deze problematiek. Het is uit deze klassenverdeling van de maatschappij dat de staat voortkomt, omdat de minderheid de nood heeft aan een speciaal machtsapparaat om haar overheersing over de meerderheid te behouden. Dit apparaat heeft zich over duizenden jaren ontwikkeld in de gecompliceerde structuren die we vandaag kennen.
De afschaffing van de staat
De moderne kapitalistische staat kent vele verschijningsvormen: monarchie, republiek, dictatuur, maar uiteindelijk blijft hun doel hetzelfde, de overheersing van de kapitalistische minderheid verzekeren. Het doel van het marxisme is daarom niet enkel de staat af te schaffen, maar een eind te maken aan de klassenmaatschappij.
De staat werd geboren uit de opsplitsing van de maatschappij in klassen ter verdediging van het privé-bezit. Zolang er klassen zijn zal er een staat zijn. Dus, hoe kan de klassenmaatschappij beëindigd worden?
Niet door z’n ontkenning, maar enkel door de overwinning van een van de strijdende klassen. Overwinning van het kapitalisme betekent de ondergang voor miljoenen. Zoals Marx ooit uitlegde bestaat de keuze niet uit socialisme of de status-quo, maar socialisme of barbarij. Het constante streven naar winst door de kapitalist zal steeds meer miljoenen de armoede en honger indrijven. Hun streven naar controle over de markt en grondstoffen zal tot eindeloze oorlogen en vernietiging leiden.
In zijn meesterwerk Staat en Revolutie argumenteerde Lenin: “Het proletariaat heeft de staat enkel tijdelijk nodig. We verschillen niet helemaal met de anarchisten rond de vraag over de afschaffing van de staat als einddoel. We houden vol dat om dit doel te bereiken we tijdelijk gebruik moeten maken van de instrumenten, hulpmiddelen en methodes van de staatsmacht tegen de onderdrukkers.”
Overeenkomstig legt Trotski in Stalinisme en Bolsjewisme uit: “Marxisten komen met de anarchisten volledig overeen met betrekking van het einddoel: de uitschakeling van de staat. Marxisten zijn staatsgezind enkel in die mate dat men de afschaffing van de staat niet kan bekomen door ze simpelweg te negeren.”
Vanaf zijn allervroegste begin zou dit zoals geen enkel eerder staatsapparaat zijn. Al vanaf de eerste dag zou het in feite een semi-staat zijn. De taak van alle vroegere revoluties was het veroveren van de staatsmacht. Uit de ervaring van de Parijse Commune van 1871 concludeerden Marx en Engels dat het voor de arbeiders gewoonweg onmogelijk zou zijn om het oude staatsapparaat te gebruiken. In de plaats daarvan zouden ze het moeten vervangen door een volkomen nieuwe, om de belangen te behartigen van de meerderheid en de basis te leggen van een socialistische maatschappij.
Om te verzekeren dat de arbeiders de controle over deze staat zouden behouden argumenteerde Lenin voor de verkiezing van alle ambtenaren, die aansprakelijk te stellen en vervangbaar zouden zijn en niet meer betaald dan het loon van een geschoolde arbeider. Er zou een afwisseling moeten zijn van alle bureaucratische taken. Er zou geen speciale gewapende eenheid los van het volk mogen bestaan en we voegen hier nog aan toe dat alle politieke partijen uitgezonderd fascisten het recht hebben zich te organiseren.
De taak van de staat zou er in bestaan de economie te ontwikkelen om eind aan te korten te stellen. Minder behoefte betekent minder behoefte om de maatschappij te regeren, minder behoefte voor een staat. Klassenmaatschappij en staat zullen beginnen weg te kwijnen wanneer de regering over mensen, de overheersing van een klasse over een andere, wordt vervangen door het beheer van zaken, het gepland gebruik van middelen om aan de maatschappelijke haar behoeften te voldoen.
De anarchistische utopie roept op om van de ene dag op de andere de staat af te schaffen zonder enig begrip te hebben van wat de staat is, noch in het bezit van een actieprogramma nodig voor het door hen vooropgestelde einddoel.
Als moderne filosofie ontwikkelde het anarchisme zich in de 19de eeuw, gelijk met de explosieve groei van het kapitalisme en haar staatsapparaat. Het vertegenwoordigde het verzet van een laag van de kleinburgerij die haar maatschappelijke positie zag verloren gaan en met haar rug tegen de muur werd gedreven door de groei van monopolies.
Hun zaak werd verdedigt door Mikhail Bakoenin en zijn aanhangers in de 1ste Internationale. Op een anarchistisch congres in 1872 argumenteerden ze dat: “Het streven van het proletariaat geen enkel ander doel kan hebben dan de creatie van een volkomen vrije economische organisatie en federatie, steunend op werk, gelijkheid en de volledige onafhankelijkheid van elke politieke regering. Zulks een organisatie zou alleen maar te bewerkstelligen zijn door spontane actie van het proletariaat zelf Geen enkele politieke organisatie kan meer zijn dan de georganiseerde belangenbehartiging van een klasse ten nadele van de massa Het proletariaat, mocht het de macht veroveren, zou zelf een heersende, uitbuitende klasse worden ”
Verovering van macht
Alhoewel dit radicaal genoeg klinkt staat dit nochtans gelijk aan een recept voor inactie en rampspoed. Zoals Trotski uitlegde: “Afstand doen van de verovering van de macht is deze vrijwillig in de handen laten van zij die ze uitoefenen, de uitbuiters. De essentie van elke revolutie bestond en bestaat er nog steeds in een nieuwe klasse aan de macht te brengen, zich zo de mogelijkheid gevend een eigen programma in het leven te roepen. Het is onmogelijk oorlog te voeren en de overwinning te verwerpen. Het is onmogelijk de massa naar de opstand te leiden zonder voorbereid te zijn op de overname van de macht.”
Het anarchisme ziet in de degeneratie van de Sovjetunie in een totalitaire dictatuur het bewijs van Bakoenins gelijk. In werkelijkheid waren enkel Leon Trotski en het marxisme in staat om de oorzaken van deze degeneratie uit te leggen, niet door de wortels ervan inde hoofden van mensen of in hun persoonlijkheden te zoeken, maar in de werkelike omstandigheden van burgeroorlog, buitenlandse militaire interventies en de nederlaag van de revolutie in Europa. De houding van het anarchisme dient enkel om de bourgeois laster te onderschrijven dat stalinisme eigen was aan Bolsjewisme.
In zijn begindagen vond dit moderne anarchisme een zekere steun onder de arbeiders. Alhoewel deze door het verloop van de strijd de noodzaak leerden om zich te organiseren in vakbonden, alsook om zich politiek te organiseren, welk leidde tot de oprichting van de massa arbeiderspartijen. Bakoenin en de zijnen wezen parlementaire deelname en de strijd voor hervormingen af als verraad aan de revolutie. Zij verwierpen elke politieke actie die niet de overwinning van de arbeiders op het kapitalisme en de daaruit voortkomende afschaffing van de staat als onmiddellijke en directe doelstelling had.
Het marxisme vecht voor de verovering van de politieke macht door de arbeidersklasse en de opbouw van een socialistische maatschappij, onder welke de staat zal wegkwijnen. Moeten de arbeiders zich tot dan van politieke activiteit onthouden? Moeten ze elke hervorming die hun bestaan kan verbeteren verwerpen? Niets zou de leiding van de sociaal-democratie en het patronaat meer plezieren. Natuurlijk niet, we moeten de strijd voor elke verworvenheid, hoe klein ook, bepleiten en elk terrein dat voor ons open ligt benutten. Enkel een dilettant kan een betere ziektezorg of loon verwerpen. Juist door deze strijd en die om de hervorming van de arbeidersorganisaties, vakbonden en partijen leren we, worden we sterkeren en brengt het ons dichter naar de dag dat het mogelijk zal zijn om de maatschappij ten goede ten veranderen.
Hervormingen onder het kapitalisme
Marxisten vechten voor elke hervorming, terwijl ze tezelfdertijd uitleggen dat zolang het kapitalisme voortduurt geen van deze verworvenheden veilig zijn. Enkel socialisme kan de maatschappelijke problemen echt oplossen.
Onze hedendaagse anarchisten, Reclaim the Streets en anderen, hebben in Groot-Brittannië geen aanhang onder de georganiseerde arbeiders. Sommige geradicaliseerde jongeren voelen zich echter wel aangetrokken tot hun directe actie-imago. Er is een vacuüm achter gelaten door het gebrek aan massa arbeidersjeugdorganisaties, welke vechtend voor een socialistisch programma vele jonge arbeiders en studenten zouden kunnen aantrekken. Door gebrek aan leiding van de vakbondsleiding en met sociaal-democraten in een regering die jongeren aanvalt, kan dit vacuüm tijdelijk en gedeeltelijk worden opgevuld door groepen als Reclaim the Streets.
Wat voor actie stellen zij dan voor? In hun persverklaring (2/5/00) leggen ze uit: “We waren niet aan het protesteren. In de schaduw van een irrelevant parlement waren we het zaad aan het planten van een maatschappij waarin gewone mensen in controle zijn over hun land, hulpbronnen, voedsel en de besluitvorming. De tuin symboliseert de noodzaak om eerder zelfvoorzienend te moeten zijn dan afhankelijk van het kapitalisme.”
Het feit dat het parlement machteloos blijkt te zijn om het verlies van jobs en de vernietiging van het leefmilieu te verijdelen, toont enkel aan dat het de belangen van het kapitalisme dient. Desondanks is het mogelijk om onder druk van de basis hervormingen langs parlementaire weg in te voeren, die in het belang zijn van de gewone man. Het heeft geen zin te verklaren dat het parlement irrelevant is en het de rug toe te keren wanneer de meerderheid niet akkoord gaat en nog steeds naar de regering kijkt om haar leven beter te maken. Dit is het spiegelbeeld van de houding van de sekten ten opzichte van de sociaal-democratie. Elke weg die kan worden gebruikt ter verbetering van onze levens moet worden gebruikt.
“Zelfvoorziening”
In elk geval is deze “zelfvoorziening” geen alternatief. Zelfvoorziening zal geen elektriciteit in je huis brengen, je kinderen onderwijzen of je verzorgen wanneer je ziek bent. We hebben de middelen om elke maatschappelijke behoefte te vervullen, het enige probleem is dat we die middelen niet bezitten. Individualisme (zelfvoorziening) kan geen alternatief zijn voor socialisme, waarin alle middelen van de maatschappij ter ieders beschikking staan, net zoals we elk bijdragen wat we kunnen aan de maatschappij.
Guerrillatuinieren en aanverwante verschijnsels die op verschillend plaatsen uit de grond schoten zijn niets meer dan een uitloper van het oude utopische idee dat de maatschappij kan worden veranderd door het stellen van voorbeelden. De wortels van dit stelsel liggen in de idealistische filosofie. Filosofisch idealisme verwijst naar het idee dat daden van mensen het gevolg zijn van hun gedachten, dat ideeën en niet onze levensomstandigheden bepalend zijn voor onze vooruitzichten. Wanner we, na een lang proces van accumulatie, er in slagen mensen hun gedachten te veranderen, zullen ze ook anders leven en zal kapitalisme gewoonweg overbodig zijn. De kapitalistische klasse zal gewoon aan de kant toekijken hoe haar systeem in elkaar stort.
Terwijl ze geloven in een revolutionaire strijd ter omverwerping van het kapitalisme, argumenteren de anarchisten dat dit moet worden vervangen door niets. Nochtans, zonder centraal apparaat of organisatie, hoe zouden treinen op tijd rijden, hoe zouden orgaantransplantaties kunnen georganiseerd worden, hoe zouden ’s werelds hulpbronnen kunnen gekanaliseerd worden om voorgoed hongersnood te overwinnen?
In hun blad Maybe vertelt Reclaim the Streets ons: “De radicale sociale bewegingen die in toenemende mate naar elkaar toe groeien willen niet de macht veroveren, maar ze ontbinden. Ze bedenken vele autonome vormen van maatschappijorganisatie, vormen die direct verbonden zijn met de noden van hun locatie. Wat een alternatief voor het kapitalisme kan zijn voor zij die momenteel in een West-Europees sociaalwoonproject leven is totaal verschillend van wat geschikt zou zijn voor de bewoners van de sloppenwijken van Nieuw-Delhi.”
Het kan voor ons van geen belang zijn welke vorm de nieuwe maatschappij zal aannemen in verschillende landen en zelfs onder verschillende regimes. De economische macht die we gedurende eeuwen gecreëerd hebben kan en moet gebruikt worden op een geplande, rationele manier om honger, ziekte en ongeletterdheid uit te roeien. Het moet gebruikt worden in het belang van de gehele maatschappij. Dit kan alleen bewerkstelligd worden de democratische planning van de maatschappij, waardoor de macht die in ons bereik ligt kan gebruikt worden met respect voor de toekomst van de planeet, het behoud van z’n hulpbronnen, onze eigen arbeidsomstandigheden en levensstandaard. Of we het nu leuk vinden of niet, enkele wortels op een stukje braakland planten zal hongersnood en voedseltekort niet uit de wereld helpen.
We hebben hier de mogelijkheid toe, maar enkel als we de nieuwe technologieën, industrieën en de talenten en actieve deelname van miljoenen combineren.
De economische macht die dat we geschapen hebben kan worden vergeleken met de vernietigingskracht van bliksem, ongetemd en anarchistisch onder de markteconomie. Doch, geordend in kabels en bedrading verandert elektriciteit onze levens. Industrie noch machines zijn onze vijand. De staat wel, maar die is enkel een symptoom niet de ziekte zelf. Het is kapitalisme met zijn bezit over de economie en zijn verknechten van de maatschappij die we moeten vervangen.
De taak die ons vandaag wordt voorgelegd is om internationaal de sterkte en ervaring van de arbeidersklasse te combineren met de kracht en energie van de jeugd, gebaseerd op een duidelijk begrip van wat kapitalisme en staat zijn en met een programma ter verandering van de maatschappij. Dit vraagt het combineren van theorie met actie. In deze combinatie ligt de sterkte van het marxisme.
Als je het kapitalisme wilt bekampen doe dit dan volledig bewapend met socialistische doelstellingen en programma. Sluit je bij ons aan in onze strijd voor de socialistische transformatie van de planeet.