De Amerikaanse Mary Gabriel kreeg als eerste Westerse journaliste toegang tot de archieven van de familie Marx in Moskou. De duizenden brieven die de gezinsleden elkaar schreven, de talloze getuigenissen van tijdgenoten lagen er onaangeroerd stof te vergaren. De officiële USSR geschiedschrijving wou kost wat kost het perfecte beeld van “het genie Marx” in stand houden, onder Stalin werd zelfs het feit dat Marx een onechte zoon had uit zijn biografie geschrapt.
Roman, naslagwerk en tijdskroniek in één
Gabriel werkte 8 jaar aan haar boek en ging uitermate grondig te werk. We moeten ons eerst doorheen een personenregister worstelen, met “the who is who” van de 19e eeuw. Dan volgt een politieke chronologie die heel toepasselijk eindigt met de revolutie van 1917. Na de inleiding en de verantwoording van de auteur komen we pas op bladzijde 76 terecht in het eigenlijke verhaal: het mistige Londen van 1851 waar Marx aan zijn Kapitaal begint. Van bij de aanvang wordt de toon gezet: de massa’s zijn zich nog niet bewust van hun politieke macht. Het zal Marx’ taak zijn de theoretische grondslag voor een nieuwe klasseloze maatschappij op te bouwen, het historische pad te beschrijven dat naar de situatie van het midden van de 19e eeuw had geleid en de mysteries van het kapitalisme te onthullen zodat de arbeiders aller landen de wereld kunnen veranderen. In tussentijd zouden hijzelf en zijn eigen gezin zware offers moeten brengen. Ze worden genadeloos doorheen Europa opgejaagd: ze waren vluchtelingen in Parijs, Brussel en Londen. Jenny moest meermaals het pandjeshuis bezoeken om voldoende geld voor eten bij elkaar te krijgen. Ondanks hun grote armoede boden ze in Londen een toevluchtsoord aan de vele ontheemden na de mislukte commune van Parijs in 1871.
De verwevenheid tussen Marx en Engels
Marx en Engels maakten kennis in Parijs in 1844. Ze discuteerden 10 dagen en nachten en werden vrienden voor het leven. Marx omschreef Engels als “mijn alter ego”. Ze beschikten beiden over een scherpe pen en hielden van de polemiek. De strijd die ze met Bakoenin en het anarchisme voerden is tot in de détails weergegeven in het boek en is zeer verhelderend. Engels was de zoon van een rijke textielfabrikant en schreef zijn afschuw voor de toen heersende arbeidsomstandigheden van zich af in het werk “De toestand van de arbeidersklasse in Engeland”. Het werd algemeen beschouwd als een indringend staaltje van objectieve journalistieke verslaggeving en verschafte Marx het noodzakelijke bewijsmateriaal om zijn “Kapitaal” te stofferen. Ze schreven in 1848 samen “Het Communistisch Manifest”, die vele generaties revolutionaire socialisten zou inspireren. Engels had een eigen inkomen en hielp de familie van zijn vriend meermaals uit de brand. Hij zorgde er ook voor dat Het Kapitaal uiteindelijk na de dood van Marx gepubliceerd werd en ontfermde zich over alle geschriften. Hij trad ook op als reddende engel toen Marx een onechte zoon kreeg, hij erkende het kind en betaalde voor zijn opvoeding.
Jenny, de rots in de branding.
Karl Marx en de vier jaar oudere Jenny von Westphalen waren en bleven elkaars grote liefde. Zij bewonderde en steunde hem, en was zijn intellectuele evenknie. Marx geschrift was praktisch onleesbaar en Jenny schreef alles over en redigeerde zijn teksten. Zij betaalde wel een extreem hoge prijs voor haar keuze. Van haar zeven kinderen bleven er slechts drie in leven. Deze passages vormen het aangrijpendste deel van het boek: als er geen geld is voor dokters, medicijnen, zelfs niet voor een doodskistje…
Het leven voor vrouwen was ongelooflijk zwaar in de 19e eeuw. Ze werden beschouwd als het eigendom van hun vader, of man, anticonceptie bestond niet en ze hadden geen recht op een onafhankelijk bestaan. Ook in de revolutionaire kringen rond Marx bleven vrouwen wezens van tweede rang. Zijn drie dochters – Laura, Eleanor en Jenny - waren intelligent en ontwikkeld en hielpen hun vader bij zijn research en het vertalen van teksten. ‘Jennychen’ schreef onder pseudoniem artikelen over de Ierse kwestie, Eleanor speelde na de dood van Marx een rol in de Britse arbeidersbeweging en de Tweede Internationale.
Uiteindelijk loopt het slecht af: de drie dochters waren ongelukkig in de liefde en konden hun draai niet vinden. Jenny stierf in haar zoveelste kraambed, Laura en Eleanor pleegden zelfmoord.
De relevantie van Marx vandaag
Sinds de crisis van 2008 staat het denken van Karl Marx opnieuw in de belangstelling. Mary Gabriel wijst zelf op de overeenkomsten tussen de 19e eeuw en vandaag. De economische hausse na 1849 zakte in elkaar door speculatie. Banken lieten zich overhalen om mee te doen aan riskante praktijken in de bedrijfsvoering. De financiële wereld was toen ook al een gokhal, waar enkel de winst telde. Er is blijkbaar niets nieuws onder de zon… Ze beschrijft ook haar eigen evolutie: doorheen het bestuderen van de geschriften van Marx en Engels is ze overtuigd geraakt van de belangrijkheid en de toepasbaarheid van de marxistische ideeën. Ze eindigt met de woorden van George Bernard Shaw: “Hij verrichte de grootste literaire prestatie die een mens kan bereiken. Marx veranderde de geest van de wereld.”
“Liefde en kapitaal, Karl en Jenny Marx en de geboorte van een revolutie” Mary Gabriel – 2012 Uitgeverij Bert Bakker
